Przedmowa do wydania polskiego – Krzysztof Ciepliński, Anna Bielańska
Wprowadzenie

Rozdział 1. Historia psychodramy

1.1. Początki psychodramy i socjometrii w Austrii
1.1.1. Gra i teatr
1.1.2. Socjometria i włączenie systemów
1.2. Socjometria, terapia grupowa i psychodrama: zawodowy przełom Moreno
1.3. Obecne kierunki rozwoju
1.3.1. Monodrama
1.3.2. Socjodrama
1.3.2.1. Socjodrama ukierunkowana na temat
1.3.2.2. Socjodrama ukierunkowana na grupę
1.3.2.3. Socjodrama ukierunkowana na aspekty socjokulturowe
1.3.3. Skupienie się na zaburzeniu

Rozdział 2. Teoria psychodramy

2.1. Obraz człowieka i obraz świata
2.2. Sieć społeczna jako narzędzie diagnostyczne: mierzenie, analiza i interwencja
2.3. Teoria ról. Podstawy psychologii rozwojowej, psychologii społecznej i psychoterapii
2.3.1. Wymiary roli
2.3.2. Atom kulturowy a atom ról
2.3.3. Rozwój ról
2.3.4. Konflikty ról
2.4. Teoria kreatywności
2.4.1. Choroba, salutogeneza i model zmiany
2.4.2. Blokady w cyklu kreowania
2.4.3. Cykl kreowania w procesie terapeutycznym
2.4.3.1. Model Prochaski i DiClemente
2.4.3.2. Kreatywne kształtowanie procesu w pracy z zaburzeniem
2.5. Zasoby i rozwiązanie w psychodramie
2.5.1. Zasoby
2.5.2. Psychodramatyczne ukierunkowanie na rozwiązanie

Rozdział 3. Psychodrama w terapii

3.1. Narzędzia psychodramy
3.1.1. Protagonista
3.1.2. Scena
3.1.3. Terapeuta
3.1.3.1. Terapeuta w pracy z grupą
3.1.3.2. Psychodramatysta w terapii indywidualnej
3.1.4. Grupa
3.1.5. Odtwórcy ról
3.2. Formy pracy w psychodramie i ich przebieg
3.2.1. Psychodrama z ustalonym przebiegiem zdarzeń (praca protagonistyczna typu A)
3.2.1.1. Przebieg pracy protagonistycznej ukierunkowanej na teraźniejszość
3.2.1.2. Winieta
3.2.1.3. Praca protagonistyczna z przeniesieniem sceny do przeszłości
3.2.1.4. Praca protagonistyczna z przejściem do sceny z innej rzeczywistości
3.2.2. Psychodrama z działaniami spontanicznymi (praca protagonistyczna typu B)
3.2.3. Socjodrama (gra grupowa)
3.2.3.1. Gra grupowa z ustalonym przebiegiem zdarzeń (socjodrama typu A)
3.2.3.2. Spontaniczna gra grupowa (socjodrama typu B)
3.2.4. Formy pracy grupowej
3.2.4.1. Socjodrama socjokulturowa
3.2.4.2. Teatr klaskany (clap)
3.2.4.3. Teatr z playbacku
3.2.4.4. Ruchome rzeźby
3.2.4.5. Pary
3.3. Techniki psychodramy
3.3.1. Budowanie sceny
3.3.2. Dublowanie
3.3.2.1. Dublowanie w węższym znaczeniu
3.3.2.2. Dubler
3.3.2.3. Reprezentant
3.3.3. Odgrywanie własnej roli
3.3.4. Lustro
3.3.5. Zmiany w przebiegu czasowym
3.3.5.1. Ruch w przód i w tył wzdłuż osi czasu
3.3.5.2. Praca w zwolnionym tempie
3.3.5.3. Zastygnięcie
3.3.5.4. Praca z przyspieszeniem
3.3.6. Maksymalizacja
3.3.7. Zmiana roli, odgrywanie roli kogoś innego, feedback z roli
3.3.7.1. Zmiana roli, odgrywanie roli kogoś innego
3.3.7.2. Feedback z roli i feedback identyfikacyjny
3.3.8. Zamiana ról
3.3.9. Zmiana sceny
3.3.9.1. Zmiana sceny w pracy protagonistycznej
3.3.9.2. Sharing
3.3.9.3. Amplifikacja
3.4. Proces terapeutyczny
3.5. Prezentacja przypadków
3.5.1. Pacynki i praca z krzesłami w terapii indywidualnej skoncentrowanej na zmianie zachowań
3.5.2. Od atomu kulturowego do społecznego: Eksternalizacja zdeprecjonowanych introjektów i praca z wewnętrznym dzieckiem
3.5.3. Próbowanie, zamiana ról i zmiana sceny
3.5.4. Praca z krzesłami w terapii indywidualnej pacjentki ze stanami lękowymi
3.5.5. Amplifikacja i sceniczne przedstawienie obrazu przeciwprzeniesienia
3.5.6. Praca z małżeństwem w monodramie

Rozdział 4. Badania

Rozdział 5. Spojrzenie w przyszłość

Słowniczek pojęć
Literatura cytowana
Literatura dodatkowa

Aneks

Zasady psychodramy według Moreno
Kołowy model rodzajów zaburzeń oraz technik psychodramy według Krügera
Dokumentacja sesji terapeutycznej (SDB‑Psychodrama)
Kwestionariusz pytań dotyczących sieci społecznych
Indeks rzeczowy
O Autorze – podziękowania

Wprowadzenie

„Psychodramę można nazwać metodą, która zgłębia prawdę duszy poprzez działanie” – mówił Jacob Levy Moreno (2008, s. 77) – twórca trójczłonowej metody psychodramy, socjometrii i odgrywania ról, którą w skrócie nazywa się psychodramą. Psychodrama znaczy dosłownie ‘przedstawianie wewnętrznych przeżyć w działaniu’. Stanowi ona jeden z filarów, na których opiera się psychoterapia humanistyczna, w ostatnich latach coraz bardziej zyskująca na znaczeniu (Eberwein, 2009; Kriz, 2011). W wypadku psychoterapii humanistycznej chodzi o „wspomaganie procesów autoregulacji i procesów organizacyjnych na poziomie fizycznym, psychicznym i społecznym […], które dzięki temu można ponownie wykorzystać do zadań rozwojowych, występujących w środowisku biopsychospołecznym; przy czym w centrum uwagi jest skupienie się na zmysłach, zdefiniowanie samego siebie oraz intencjonalność podmiotu” (Kriz, 2011, s. 335).

Terapia psychodramą jest humanistyczną odmianą psychoterapii, polegającą na przedstawieniu wewnętrznych przeżyć jednej lub kilku osób w formie działania i prezentacji scenicznej stworzonej indywidualnie, z uwzględnieniem uwarunkowań społecznych i środowiskowych. Celem takiego przedstawienia jest uaktywnienie sił autoregulacji i samoleczenia pacjenta w sytuacji „tu i teraz” i z wykorzystaniem relacji z terapeutą (por. Stadler, Kern, 2010, s. 13).

Spojrzenie z punktu widzenia aktywnej prezentacji na scenie stało się znakiem rozpoznawczym wszystkich metod ukierunkowanych na przeżywanie, w szczególności jednak psychoterapii. To właśnie najwyraźniej różni tę formę terapii od innych metod posługujących się przede wszystkim werbalną prezentacją stanów psychicznych bądź wybierających zupełnie inne drogi, takich jak na przykład praca z ciałem, arteterapia czy muzykoterapia.

Poza tym istnieje wiele innych cech, które w psychodramie zajmują znaczącą pozycję: rzeczywistość poszerzona, odgrywana scena, rola, działanie, koncepcja kreatywności i spontaniczności, służące opisowi zmian, socjometria oraz grupa w szerokim znaczeniu tego słowa. Z tymi dwoma ostatnimi związane są pojęcia spotkanie i relacja tele. Wszystkie zostaną dokładnie opisane w poszczególnych rozdziałach, lecz już w tym miejscu (tabela 1) stosowne będzie podanie ich krótkich definicji, aby ułatwić lekturę całego tekstu.

Gdy podaną tutaj okrojoną definicję nazywającą psychodramę „terapią polegającą na przedstawieniu wewnętrznych przeżyć jednej lub kilku osób w formie działania i prezentacji scenicznej, stworzonej indywidualnie, z uwzględnieniem uwarunkowań społecznych i środowiskowych” rozszerzymy o kilka kluczowych pojęć i przełożymy na codzienny język, metodę psychodramy można by opisać także w następujący sposób:

• Psychodrama to działanie, a nie tylko mówienie.
• Psychodrama służy wspieraniu sił samoleczenia.
• W psychodramie prawdy wewnętrzne pokazuje się w postaci scenki rozgrywającej się na scenie, w poszerzonej rzeczywistości.
• Psychodramatyczna gra/odgrywanie wspomaga kreatywność.
• Człowieka da się zrozumieć wyłącznie w jego rolach i uwzględniając jego otoczenie społeczne.
• W autentycznych spotkaniach z innymi ludźmi może zrodzić się „prawdziwy drugi raz”, bądź „nowy pierwszy raz” dla danej sytuacji.
• Działanie na scenie pomaga w kształtowaniu własnego życia w sposób bardziej adekwatny, autentyczny, lepszy, zdrowszy lub pozbawiony objawów.
• Tabela 1. Definicje pojęć w psychodramie

Rzeczywistość poszerzona

W psychodramie przedstawiane scenki pokazuje się na scenie w dodatkowej, zmienionej rzeczywistości, tzw. rzeczywistości poszerzonej. Osoby odgrywające role są przy tym świadome, że w ramach danej prezentacji zachowują się „na niby”, działając tu i teraz. Pokazują rzeczywistość przeżywaną, a nie faktyczną.

Odgrywana scena

Domknięty ciąg działań jednej lub kilku osób, rozgrywający się w określonym miejscu i czasie, który można przedstawić przy pomocy osób odgrywających role.

Role

Różne wzorce działania, zachowania się i przeżywania, które można zidentyfikować w danej osobie i które łącznie konstytuują jej osobowość.

Działanie

Dostęp do wewnętrznej rzeczywistości uzyskuje się przez działanie, a nie tylko mówienie. Pacjenci pokazują, jak działają.

Kreatywność

Twórcza, pierwotna siła kosmosu i człowieka (też: siły samoleczenia), wspierana przez psychodramę.

Spontaniczność

Koncepcja ta jest ściśle powiązana z kreatywnością. Punkt ciężkości spoczywa tu jednak na działaniu adekwatnym do sytuacji i pozbawionym blokad. Pojęcie spontaniczności w psychodramie różni się więc od powszechnie rozumianej spontaniczności, gdyż oznacza coś nowego, powstającego samoistnie, bez refleksji. Badania dotyczące spontaniczności w psychodramie prowadził Kipper (2011).

Socjometria

Socjometria (z łac. socius – towarzysz, partner, kolega, bliźni; metrum – miara) oznacza mierzenie, przedstawienie, analizę i interwencję w relacjach międzyludzkich (więcej na ten temat w: Stadler, Hrsg., 2013).

Spotkanie

Pod pojęciem spotkania w psychodramie rozumie się egzystencjalne wejście w relację, wykraczające poza zwykłą relację. Powiązane jest ono z pojęciami autentyczności i wzajemnego wczuwania się.

Relacja tele

Relacja nazwana przez Moreno relacją tele stanowi interakcję elementarnych sił, jakie powstają z połączenia świadomych i nieświadomych części nazywanych przyciąganiem i odpychaniem. W ten sposób relacja tele wykracza poza koncepcje przeniesienia i przeciwprzeniesienia.