Wprowadzenie

Rozdział 1: Kryzys i transformacja

Niedojrzałość jako podłoże kryzysu 
Kryzysowy model terapii  
Dwie przemiany Dionizosa  
Uzupełnianie deficytów w terapii  

Rozdział 2: Obraz epoki  

Życie prowizoryczne i mit sukcesu   
Potrzeba katharsis  
Idealizm i mania    
Pycha jako pułapka    

Rozdział 3: Wyobraźnia i wzorce   

Funkcje wyobraźni   
Presja wirtualnej rzeczywistości  
Obraz siebie, obraz świata   
Potrzeba jedności czasu i przestrzeni   
Kryzysy i wzorzec zdrowia   

Rozdział 4: Obłęd i integracja psychiczna   

Twórczość, normalność, obłęd    
Racjonalizm i myślenie nieukierunkowane   
Granice światopoglądu   

Rozdział 5: Odrodzenie wyobraźni mitycznej  

Pośrednicząca rola wyobraźni   
Fantazjowanie    
Nowe projekcje    
Scalająca funkcja świata wyobrażonego   

Rozdział 6: Osobowość borderline    

Status diagnostyczny   
Obraz kliniczny stanów pogranicza   
Mechanizmy obronne    
Organizacja życia psychicznego    

Rozdział 7: Stany graniczne i podosobowości   

Ego nerwicowe a borderline   
Podosobowości   
Wieczna interwencja   
Inicjacja negatywna   
Zaburzona symbolizacja    

Rozdział 8: Pseudotożsamość i mandala   

Zagubiona tożsamość i myślenie graniczne   
Mandala na skórze    
Niedokończone inicjacje    
Projekcje potrzeb heroicznych    
Fałszywa duchowość   

Rozdział 9: Lecząca moc wyobraźni   

Archetypowy porządek   
Umysł gąsienicy – umysł motyla   
Terapia jako inicjacja   
Od skojarzeń do amplifikacji   

Bibliografia   

Wprowadzenie

Problemy „ze sobą” wielu osób młodych i dorosłych wynikają z problemów „ze światem”. Są one powiązane z negatywnymi warunkami panującymi w rodzinie, pracy zawodowej oraz destrukcyjnym wpływem chaosu informacyjnego, jaki tworzy rewolucja technologiczna. Przyjmują postać kryzysu, gdy tempo życia nakręcają dążenia do nieograniczonego rozwoju. Osoba w kryzysie traci poczucie kontroli własnych granic psychicznych, a rozchwiana wyobraźnia stwarza dodatkowe problemy, zamiast być źródłem zdrowia i twórczych rozwiązań.

W książce analizuję stany psychiczne i zachowania typowe dla epoki zaawansowanych technologii, których znamiennym przykładem są stany borderline. W ich interpretacji inspiracją jest myśl Carla Gustava Junga, jednego z niezwykłych myślicieli XX wieku. Badacz ten sięgał daleko w przeszłość, co zaowocowało teorią archetypów i nieświadomości zbiorowej. Badał też czasy nowożytne, opisując takie zjawiska jak UFO, feminizm czy ogłoszenie dogmatu „O wniebowzięciu Maryi Panny” (1950 rok). Interpretował te fenomeny jako zbiorowe projekcje, kompensacje i mity epoki. Przewidywał także przyszłe procesy, pisząc między innymi o wzrastającej roli kobiet jako przebudzeniu wzorców archetypu Wielkiej Matki.

Niezwykle ważną ideą psychologii Junga, która przewija się w książce, jest teza mówiąca o powiązaniach procesów psychicznych i kulturowych. Wynika z niej, że psychika osób będących w kryzysie odzwierciedla negatywne oddziaływanie wielu czynników, jakimi są problemy osobiste, wpływy dzieciństwa i najbliższej rodziny, a także nieuchwytne w małej skali procesy zbiorowe (cywilizacja). Podejście ukierunkowane na kulturę pogłębia biologiczne i psychologiczne rozumienie takich problemów jak frustracja czy lęk. Powstają one nie tylko z powodu wewnętrznych zranień, ale także wskutek braku kulturowych drogowskazów, które pomagają stworzyć wewnętrzną równowagę oraz odnaleźć osobistą ścieżkę w życiowym labiryncie.

W historiach pacjentów reprezentujących różne grupy społeczne i zawodowe coraz wyraźniej widać wpływ kultury technologicznej i mitów epoki. Zwraca uwagę narastająca bezradność i zagubienie ludzi wobec wpływów środowiska i procesów cywilizacyjnych, wśród których na pierwszy plan wysuwają się takie zjawiska jak cyfryzacja, wirtualizacja, relatywizacja prawdy i manipulacja światem psychicznym w celach komercyjnych i ideologicznych. Biologiczny model terapii psychiatrycznej nie ogarnia tych procesów. Nie ma ani idei, ani narzędzi do wyjaśniania powiązań między umysłem a kulturą i funkcjonowaniem społecznym.

Psyche jest atakowana z wielu stron. Skutków inwazji maszyn, reklam, kodów, chipów i algorytmów na wnętrze psychiczne człowieka nie są w stanie wyrównać treningi z inteligencji emocjonalnej czy wycieczki do Amazonii połączone z lekcjami medytacji i duchowości. Jeśli na co dzień żyjemy w zatrutej atmosferze, dwa tygodnie lepszego powietrza na rok to za mało. Staram się wykazać w książce, że nasza psyche potrzebuje innego traktowania i przestrzeni do oddychania. W ciągu dziesięciolecia stany borderline stały się w Polsce niemal powszechnym zjawiskiem.

Potrzebujemy diagnozy funkcji psychicznych zarówno w modelu biologicznym (anatomia mózgu, psychopatologia, neurofizjologia, neuronauka), jak też w modelu humanistycznym (osobowość, świadomość, tożsamość, procesy społeczne, etyka). Dialog humanistów z przyrodnikami chroni sztukę leczenia przed degradacją do poziomu rzemiosła, które widzi jedną stronę medalu. Brak dialogu prowadzi do skrajności. Pierwszą jest leczenie wyłącznie substancjami chemicznymi w szpitalach psychiatrycznych, a drugą wypędzanie duchów i „złych energii” za pomocą egzorcyzmów, zaklęć i magicznych afirmacji.

Aby rozumieć potrzeby ludzkiej psyche, współczesny psychiatra, terapeuta, pedagog, doradca powinien znać dzieła starożytne oraz twórców współczesnych prezentujących humanistyczny i interdyscyplinarny punkt widzenia. Wymienię dla przykładu takich kulturowo myślących psychiatrów, psychoanalityków i filozofów, jak Erich Fromm, Viktor Frankl, Ronald Laing, a w Polsce Kazimierz Dąbrowski, Antoni Kępiński, Kazimierz Jankowski, Andrzej Jakubik, Krzysztof Maurin, Alina Motycka czy Zofia Rosińska. Z ich dogłębnych, często przenikliwych analiz wynika, że kultura jest kuźnią drogowskazów wspierających proces kształtowania życia psychicznego.

Obserwacje zawarte w książce opierają się na moim wieloletnim doświadczeniu w pracy z pacjentami z całego spektrum zaburzeń – od schizofrenii i chorób afektywnych przez uzależnienia i problemy adaptacyjne po nerwice, zaburzenia odżywiania i zaburzenia osobowości. Doświadczenia te pogłębiałem, analizując w terapii marzenia senne, prowadząc psychologiczne studia nad literaturą, w tym nad dramatami mistrzów pióra od Ajschylosa po Gombrowicza. Zajmuję się tradycyjnymi mitami, zwłaszcza greckimi, przeżyciami granicznymi, mitami współczesności oraz psychologią przywództwa. We wszystkich tych obszarach przewija się podstawowa idea, że człowieka można dogłębnie zrozumieć tylko przez jego kulturę.

Życie psychiczne jest poszukiwaniem drogowskazów, które odnajdujemy w archetypach, pierwotnych obrazach duszy. Człowieka pozbawionego dostępu do drogowskazów dopada coś gorszego niż nerwica, w której cierpi on z powodu lęków i nadwrażliwości, a także z powodu szlachetnych ideałów. Gdy jest on odizolowany od archetypowych wskazówek, nęka go bezdenna pustka i bezmierny chaos, swoista „złośliwa” dezintegracja.

Książkę kieruję do osób zainteresowanych zdrowiem psychicznym oraz procesami cywilizacyjnymi, które generują doświadczenia kryzysowe, wywołują stany borderline, utrudniają integrację psychiczną. Polecam ją w szczególności psychologom, psychiatrom, terapeutom, lekarzom. Tematykę stanów pogranicza omawiam z perspektywy jungowskiej i archetypowej psychologii kultury.

Zagadnienia z pogranicza psychologii, psychiatrii i kultury podejmowałem w artykułach publikowanych w piśmie „ALBO albo” oraz w ostatnich książkach: Psychologia mitów greckich (2013), Doświadczenia graniczne i transkulturowe (red., 2014), Psychoza czy opętanie (2017b). Zamierzam pogłębiać analizę tych zagadnień w kolejnych publikacjach (Matka pochłaniająca, Wieczne dzieci, Droga wewnętrznego bohatera, Zraniony uzdrowiciel i in.).

W opracowaniu końcowej wersji książki wielką pomocą było dla mnie krytyczne spojrzenie recenzenta naukowego dra hab. n. med. Tadeusza Nasierowskiego, któremu w tym miejscu składam serdeczne podziękowania.

Będę wdzięczny za uwagi dotyczące zagadnień poruszonych w książce (redakcja@eneteia.pl). Uwzględnię je w kolejnych pracach z zakresu psychologii jungowskiej, psychoterapii, psychiatrii i psychologii kultury.

Warszawa, kwiecień 2019
Zenon Waldemar Dudek