Praca z procesem nieustannie się rozwija, jest „drogą, która powstaje, gdy idziesz”. Jej rozwój jest dorobkiem życia Arnolda Mindella, którego interesowały związki między tajemnicami ludzkiej świadomości, fizyką i psychologią. Praca z procesem wyrosła z próby integracji doświadczeń cielesnych i symptomów z jungowską analizą snów, a następnie rozwinęła się w nieprzewidzianym kierunku. W rezultacie stała się metodą stosowania świadomości, przydatną w takich dziedzinach jak rozwój organizacji i społeczności, szkolenie liderów uwzględniające różnorodność punktów widzenia w polu grupy, praktyka duchowa, psychoterapia indywidualna, doradztwo rodzinne i praca z grupami. W niniejszym rozdziale skupimy się na dotychczasowym rozwoju pracy z procesem w kontekście życia i idei Mindella.

W 1961 roku, po ukończeniu studiów z fizyki w Massachusetts Institute of Technology, Mindell przyjechał do Zurychu, aby prowadzić badania z dziedziny fizyki teoretycznej w Swiss Federal Polytechnical Institute. Miało to miejsce kilka miesięcy po śmierci Junga. Kiedy Mindell poskarżył się współlokatorowi na nękające go koszmary, ten poradził mu rozpoczęcie terapii u Marie-Luise von Franz, jednej z najbardziej oddanych uczennic Junga i najbardziej znanej analityczce w tamtym czasie.

Fascynacja snami sprawiła, że Mindell porzucił fizykę dla psychologii. Zdecydował się na rozpoczęcie studiów w Instytucie Junga i rozpoczął analizę u Franza Riklina, bratanka Junga. Po ukończeniu studiów rozpoczął prywatną praktykę, a następnie został nauczycielem w Instytucie Junga. Sny i śnienie zafascynowały go. Jego wykształcenie fizyka teoretycznego i praktyczne podejście wniosły nowe spojrzenie na dziedzinę zjawisk nieświadomych. Kiedy rozpoczynał terapię u von Franz, miał bardzo sceptyczny stosunek do snów. Był naukowcem i trudno mu było uwierzyć, że sny mogą być znaczące. Von Franz rzuciła mu wyzwanie, aby spojrzał na psychologię przez pryzmat swojej wiedzy z zakresu fizyki i udowodnił, że jest inaczej. Zainspirowany tym zadaniem, Mindell napisał doktorat na temat teorii Junga dotyczącej zjawiska synchroniczności, zwanej inaczej teorią nielokalnych związków. Badał, jak doświadczenie wewnętrzne może być znaczeniowo powiązane z zewnętrznymi zdarzeniami.

Chociaż Mindell został wprawnym analitykiem snów, wciąż nie zadowalało go interpretowanie czy omawianie znaczenia nieświadomego materiału. O wiele bardziej pociągało go doświadczanie tego znaczenia w badaniu i eksperymentowaniu z żywą nieświadomością. W swojej książce Quantum Mind ujął to w następujący sposób:

"Idea, że dookoła, wewnątrz lub między nami istnieje coś zwanego nieświadomością, przez lata przyprawiała mnie o szaleństwo. Brzmiało to jak tajemniczy eter, w który ludzie wierzyli przed odkryciem teorii względności. Nie mogłem zobaczyć przejawów nieświadomości. Czy było to coś statycznego czy zmiennego? Czego powinienem szukać? (Mindell, 2000b, s. 438)".

Mindell starał się uchwycić nieświadomość, chciał się jej przyjrzeć, poczuć i zobaczyć, jak wygląda w rzeczywistości trójwymiarowej. Chciał oprzeć ją na twardej podstawie i wypracować metody pracy z nieświadomością odnoszące się do „tu i teraz” oraz oparte na namacalnych i obserwowalnych sposobach postępowania. Jak sam mówi: „miałem już dosyć mówienia o nieświadomości. […] Chciałem doświadczać jej i eksperymentować z nią bardziej bezpośrednio” (Mindell, Mindell, 1998, s. 21).

1.1. Psychologia Junga ma córkę

Własne problemy zdrowotne dostarczyły Mindellowi okazji, której szukał. W czasie, kiedy pracował jako analityk, cierpiał z powodu symptomów, które skłoniły go do zainteresowania się problematyką zdrowia i choroby, śmierci, tradycyjnej i alternatywnej medycyny oraz pracy z ciałem. Próbował różnych kuracji i metod uzdrawiania. Samo odczucie ulgi fizycznej nie dawało mu zadowolenia, bo metody leczenia dolegliwości nie dawały się połączyć z podejściem psychologicznym. Jako analityk jungowski Mindell był przywiązany do teleologicznej idei, mówiącej, że sny mają znaczenie i cel. Wydało mu się więc, że z symptomami musi być podobnie. Cytuję:

"Nigdy nie potrafiłem do końca zaakceptować idei patologii. Po przestudiowaniu psychologii jungowskiej powstaje przeświadczenie, lub raczej doświadczenie, że to, co się nam zdarza, jest pełne znaczenia. Pogląd, że jeśli boli mnie noga, to mam uważać siebie za chorego, nie wydawał mi się słuszny. […] Ponieważ zawsze przypisywałem snom znaczenie, pomyślałem, że być może to, co dzieje się w moim ciele, również jest pełne znaczenia, a nie po prostu patologiczne lub niewłaściwe (ibidem, s. 20)".

(...) Mindell nazwał odzwierciedlanie fizycznych doświadczeń w snach terminem „śniące ciało”. Opisał je jako podobne do snu pole, w którym różne zjawiska są jednością i które wyraża się zarówno w symptomach, jak i w snach. Pierwsza książka na ten temat została wydana w 1982 roku i nosiła tytuł Dreambody: The Body’s Role in Revealing the Self (wyd. pol. Śniące ciało. Rola ciała w odkrywaniu jaźni, 1993). Kilka lat później wyłożył koncepcję śniącego ciała podczas odczytu dla środowiska jungistów w Zurychu. Postrzegając swoją pracę jako rozwinięcie psychologii Junga, zatytułował swój wykład Psychologia Junga ma córkę.

1.2. Wielki krok naprzód

Kiedy Mindell przedstawiał swoją koncepcję śniącego ciała środowisku psychoterapeutów w Zurychu, pokazał jej powiązania z psychologią Junga, jak również z innymi dziedzinami wiedzy spoza kręgu nauki zachodniej, takimi jak taoizm, alchemia, szamanizm czy kosmologie Aborygenów. Pomimo że „praca ze śniącym ciałem”, jak zostało to wtedy nazwane, nadal opierała się na jungowskiej zasadzie teleologii, córka psychologii Junga zmierzała ku niezależności. Praca ze śniącym ciałem posunęła się znacznie naprzód, kiedy Mindell zaczął tworzyć opartą na sygnałach metodę podążania za procesem, czyli przepływem doświadczeń. Z naukowym zacięciem zabrał się do dokładnego badania tego, jak proces się rozwija. Na podstawie nagrań wideo, analizowanych razem ze współpracownikami, trzeba było znaleźć metodę pracy, która umożliwi odkrycie znaczenia procesu. Mindell rozwinął szczegółowe metody podążania za doświadczeniem manifestującym się poprzez różne „kanały”, czyli systemy reprezentacji. To sprawiło, że praca ze śniącym ciałem przestała być tylko indywidualną „terapią mówioną” i znalazła zastosowania w takich dziedzinach jak praca z ruchem, praca wewnętrzna (nad samym sobą), praca z relacją i z grupami.

Był to ekscytujący czas poszukiwań i rozwoju. W Alpach Szwajcarskich odbywały się tygodniowe seminaria na temat symptomów cielesnych, snów z dzieciństwa, chronicznych symptomów, pracy wewnętrznej i medytacji. Późnym wieczorem Mindell i jego studenci spotykali się przy stoliku w miejscowej restauracji, by podczas burzy mózgów debatować nad technikami i założeniami pracy. W tamtym okresie rozwoju metody każde zajęcia, seminarium i warsztat były ekscytującym poszukiwaniem głębszego schematu organizującego doświadczenia, ukrytego w tajemnicy procesu. Entuzjazm związany z nowymi pomysłami, podniecenie wynikające z wypróbowywania nowych rzeczy i poczucie, że odkrycie tajemnicy jest już blisko, mobilizowały wszystkich do intensywnej pracy.

Po kilku latach skupiania się głównie na symptomach cielesnych i snach, z uwzględnieniem chronicznych symptomów i ich związków ze snami z dzieciństwa, Mindell rozszerzył pracę ze śniącym ciałem, włączając w nią każdy rodzaj niechcianych zdarzeń, takich jak konflikty, nastroje, kompleksy oraz problemy relacyjne. Poprzez wyrażenie „sen, który wydarza się w danym momencie” chciał przekazać ideę, że każde doświadczane zjawisko jest przejawem rzeczywistości śnienia i może być drogą do osiągnięcia świadomości innego wymiaru rzeczywistości. Kiedy praca ze śniącym ciałem objęła każdy rodzaj ludzkich problemów, zaczęła być znana jako „psychologia zorientowana na proces”. Centralnym pojęciem w teorii Mindella nie były już związki między snem a ciałem, ale pojęcie „procesu śnienia”, rozumianego jako pole, w którym wszystko jest jednością.