Słowo wstępne. Jungowskie archetypy w poznawaniu natury psyche – prof. dr hab. Czesław S. Nosal
Od autora

Część I: Psychiatria w XXI wieku

1. Ekopsychiatria
2. Psychiatria integralna
3. Psychiatria w stanie borderline
4. Leczenie na odległość

Część II: Klinika archetypów

5. Archetyp bohatera i nerwice
6. Archetypowa trauma
7. Archetyp życia i depresja
8. Świat schizofrenii

Część III: Czarownicy czy psychiatrzy

9. Syndrom tyrana
10. Psychiatryczna mitologia
11. Psychoanaliza i psychologia kultury
12. Wróżbici i psychiatrzy

Część IV: Od psychiatrii do pedagogiki i filozofii

13. Jak psychiatra z psychiatrą
14. Linia życia
15. Filozofia i psychiatria

Posłowie. Klinika archetypów i filozofia psychiatrii – dr hab. Andrzej Kapusta
Bibliografia

Słowo wstępne

Jungowskie archetypy w poznawaniu natury psyche

Oś przewodnią książki Zenona Waldemara Dudka stanowią archetypy. Czym one są i jakie mają znaczenie dla poznawania struktury psyche i wspierania człowieka w rozwoju?

Zwięźle rzecz ujmując, archetypy stanowią bazę dla struktur psychicznych, reprezentowaną przez wzorce pierwotne gatunku homo sapiens. Jung nadawał archetypom taki właśnie sens ewolucyjny, akcentując, że wzorce charakterystyczne dla ludzkiego gatunku mają długi rodowód. Z historii wiemy, że w sporze o istotę tych wczesnych etapów ewolucji pojawił się rozdźwięk między Zygmuntem Freudem a Carlem G. Jungiem. Wyłoniła się psychologia analityczna, istotnie wykraczająca poza psychoanalizę. Freud traktował id jako zwierzęcą w swojej istocie, niezróżnicowaną strukturę, obejmującą popędy, podczas gdy Jung wskazywał właśnie na istnienie archetypów i zdolności do symbolizacji jako struktur specyficznych dla ludzkiego gatunku.

Nie mamy bezpośredniego wglądu w archetypy. Poznajemy je poprzez różne możliwości ich ekspresji w ludzkich procesach umysłowych, i tych poddawanych świadomej kontroli, i tych występujących w swobodnych wizjach i fantazjach, marzeniach sennych, mechanizmach obronnych, w kreowaniu symboli oraz w różnych postaciach twórczości artystycznej.

Wspomniany rozdźwięk między Freudem a Jungiem miał, i ma nadal, istotne konsekwencje, zarówno dla rozumienia struktury psyche, jak też dla sposobu towarzyszenia ludziom w procesach indywiduacji, w rozwoju i korygowaniu zachowania. Koncepcja Freuda zbytnio zawęża spojrzenie na strukturę i mechanizmy psychiki, ponieważ jej ewolucyjnie starą część ogranicza do sfery popędowej. Ale to nie jest jedyne ograniczenie, bo drugie dotyczy zawartości treści podświadomości i nieświadomości. W koncepcji Freuda ich źródłem są doświadczenia indywidualne, nabywane w toku życia, gromadzone niemal w behawiorystycznym stylu. I niewiele się pod tym względem zmieniło. Współczesne szkoły terapii poznawczo‑behawioralnej, nawiązujące zresztą bezpośrednio do koncepcji Freuda, nie wykraczają poza to ograniczenie, chociaż więcej uwagi poświęcają kształtowaniu się nawyków, pojęć i schematów poznawczych (Britton, 2015/2016; Romanowska, 2022).

Oryginalność koncepcji Junga, dostrzeżenie istnienia wcześniejszych wzorców archetypowych i zdolności symbolizacji, ma doniosłe znaczenie nie tylko w poznawaniu struktury psyche i wielu z nią związanych mechanizmów regulacyjnych, ale także w rozumieniu ukierunkowania procesów terapii, rozpoznawania trudności i dysfunkcji zachowania. Stosunkowo rzadko zdarza się, aby twórca danej teorii stosował ją niemal natychmiast we własnej działalności terapeutycznej. Lecz Freud i Jung stanowili chlubny wyjątek pod tym względem. Warto zauważyć, że niezależnie od różnych analiz krytycznych dotyczących koncepcji obu tych wielkich twórców, zaproponowali oni nowe sposoby rozumienia struktury ludzkiej psyche i nowe szkoły terapii, skoncentrowane na respektowaniu indywidualnej drogi rozwoju człowieka.

Freud charakteryzował ten rozwój w relatywnie węższej skali, dla Junga natomiast człowiek nie był tylko istotą z tego świata, bo spełniał również pewne posłannictwo ewolucyjne. Jung dostrzegł znaczenie indywidualnej drogi rozwoju jako procesu indywiduacji – dążenia do pełni. W toku swojej praktyki klinicznej wskazał na istnienie różnic indywidualnych w tym procesie (Jung, 1992; 2018).

Dążenie do pełni stanowi centralny archetyp ludzkiego rozwoju, ukierunkowanego ku transcendencji, wykraczającego poza indywidualne istnienie. Opierając się na traktatach teologicznych, pod wpływem koncepcji numinosum Rudolfa Otto (1913/1993), Jung zaakcentował znaczenie duchowości (Nosal, 2006). Tematyka ta, zainicjowana traktatem o różnorodności doświadczenia religijnego (James (1904/1958), nie zanikła w psychologii i jest podejmowana nadal. Wśród współczesnych psychologów osobowości nie kto inny, jak Abraham Maslow (1968/1988) poświęca ważną pracę koncepcji poznania B (cognition of being), a Robert Cloninger (1994) umieszcza transcendencję, wykraczanie poza „ja”, w strukturze cech osobowości.

Za koncepcję archetypów Jung był niegdyś ostro krytykowany. Współcześnie zaś nie mamy już wątpliwości, że archetypy stanowią uniwersalia gatunku homo sapiens. Znanymi przykładami takich uniwersaliów są: baza struktur syntaktycznych języka naturalnego (teoria Noama Chomsky’ego, 1957), wzorce protosemantyczne (teoria Anny Wierzbickiej, 2011), zbiór emocji podstawowych (teoria Paula Ekmana, 2012) i źródła pierwotnych ocen moralnych (teoria Jonathana Haidta, 2014). Zakres uniwersaliów jest jednak znacznie szerszy (Brown, 1991; Pinker, 2005).

Nie ma jak dotąd jednolitej teorii uniwersaliów. Przypuszczalnie wyłoni się ona w dalszej przyszłości, gdy dojdzie kiedyś do syntezy koncepcji archetypów Junga z wzorcami odkrytymi w innych dziedzinach wiedzy o człowieku. Gwoli ścisłości historycznej podkreślić należy, że Jung – tworząc zarys koncepcji archetypów – dokonał częściowej syntezy, opierając się na pracach etnologów i religioznawców.

Jung (1992) nie twierdził, że stworzył jakąś kompletną teorię archetypów, lecz że inicjuje ważny wątek dla rozumienia istoty człowieka (Pajor, 2004; Nosal, 2006). W teorii Junga tkwi jednak pewna ukryta dualność, którą trzeba respektować w procesie diagnostyczno‑terapeutycznym. Terapia oparta na koncepcji Junga jest rozumiana jako wspieranie rozwoju człowieka, a więc ma znacznie głębszy sens niż jakieś dogmatycznie zorganizowane „leczenie”. Słusznie zwraca się uwagę, niemal w stylu Junga, że tego rodzaju terapii nie można zaplanować, ponieważ jest wysoce zindywidualizowana (Herman, 1992/2020). Jej istotę stanowi bowiem towarzyszenie człowiekowi w rozwiązywaniu problemów egzystencjalnych.

Występujące w tej książce ramy metaforyczne „kliniki archetypów” i „linii życia” również mają znacznie głębszy sens, nawiązują bowiem do znaczenia rozpoznawania archetypów i przebiegu etapów procesu indywiduacji. Ramy tych metafor wykraczają poza charakteryzowanie sensu ludzkiego istnienia tylko w terminach wymagań i przekazów świata zewnętrznego. Ramy metaforyczne mają istotne znaczenie w rozumieniu sytuacji diagnostycznych i komunikowaniu się w procesie korygowania zachowania (Britton, 2015/2016).

Carol S. Pearson posłużyła się metaforycznym określeniem „nasz wewnętrzny bohater” i stworzyła krótką skalę pomiarową ekspresji archetypów w sferze wartości. Znacznie obszerniejszy kwestionariusz do pomiaru ekspresji wartości archetypowych skonstruowała Karolczak (1999). Propozycje obu tych autorek są ważne w kontekście diagnostyki procesów indywiduacji opartej na koncepcji Junga.

Wspomniany wcześniej rozdźwięk między Freudem i Jungiem w dalszej konsekwencji skutkuje odmiennym ukierunkowaniem procesów rozumienia sytuacji egzystencjalnych człowieka. Dla Freuda człowiek był zamknięty w swoim jednostkowym istnieniu i nabywanym doświadczeniu. Jung nie pomija roli doświadczenia, lecz umieszcza je w głębszym kontekście procesów transgresyjnych i transcendentalnych odniesień ludzkiej egzystencji. Z tego względu dla Junga człowiek jest istotą wewnętrznie rozdartą między swoją długą ewolucyjną naturą, reprezentowaną poprzez archetypy, a możliwością realizowania się w toku indywiduacji. Przebieg tego procesu jako dążenia do pełni jest związany z cyklami przemian podporządkowanych wielu różnym archetypom.

Diagnoza zmian zachodzących w toku tego procesu nie jest łatwym zadaniem ze względu na dwa tory istnienia i manifestowania się archetypów. Pierwszy tor obejmuje uniwersalia odkryte i częściowo opisane przez Junga. Drugi tor odnosi się do uniwersaliów zawartych w przekazach kulturowych, a wśród nich w przekazach artystycznych i religijnych. Obydwa te tory uwarunkowań wpływają na głęboką strukturę psyche, a zarazem determinują kluczowe mechanizmy obrony ego.

Ego jest archetypem, lecz jednocześnie integruje drogę rozwoju indywidualnego z oddziaływaniami kultury. Nie mamy wątpliwości, że budowa naszego ciała jest determinowana przez uniwersalne struktury genetyczne. Analogicznie jest z ludzką psyche, lecz pierwotnych podstaw jej organizacji jeszcze nie poznaliśmy zbyt dokładnie. Nie ma nawet wstępnych koncepcji z tego zakresu. Propozycję Junga warto traktować jako ważny krok w kierunku poznawania tych głębokich, prototypowych determinacji. I nie chodzi tu o samą terminologię charakterystyczną dla tej koncepcji, lecz o ukryte, trudne jeszcze do rozszyfrowania relacje wewnątrz struktur neuronalnych i związanych z nimi mechanizmów regulacji. Jak niezwykle przenikliwie stwierdza Steiner (2004, s. 141): „w transformacyjno‑generatywnej gramatyce Chomsky’ego więcej jest Junga niż mogłoby się wydawać”. Być może jakaś przyszła, odległa w czasie teoria, łącząca uniwersalia syntaktyczne z semantycznymi, połączy struktury archetypowe z językowymi? Ale formalna teoria uniwersaliów semantycznych jeszcze nie istnieje. W swojej niedawnej książce Noam Chomsky (2016/2017) zwraca uwagę, że na rozwiązanie czeka wiele problemów dotyczących mechanizmów językowych, a wśród nich relacji składni i semantyki.

Rozważmy przykład relacji w doniosłej dla koncepcji Junga triadzie: cień, ego i persona. Obejmują one trzy powiązane ze sobą archetypy i łączące je mechanizmy regulacji. Cień jest archetypem, a zarazem generuje funkcjonalne mechanizmy determinujące różne formy obrony i wypierania. Podobnie jest z personą, która ma długi ewolucyjny rodowód, od zwierzęcego bezruchu i mimikry do złożonych form maskowania się, udawania i gry u człowieka. W pewnym zakresie archetyp cienia łączy poglądy Junga z Freudem, stanowiąc ciekawy pomost między biologią a psychologią. Jung zwrócił uwagę na bardzo istotny mechanizm interakcji między ego, cieniem i personą:

Przeciwieństwo toruje sobie drogę ze świata wewnętrznego; jest to dokładnie tak, jak gdyby nieświadomość tłumiła ego z taką samą siłą, która popchnęła ego do utożsamienia się z personą. Brak oporu z zewnątrz wobec pokusy persony oznacza podobną słabość wewnątrz w odniesieniu do wpływu nieświadomości (Jung, 1992, s. 90).

A zatem cień to nie tylko wąsko rozpatrywana funkcja obronna, lecz wcześniejsza, archetypowa struktura, stabilizująca ego w relacjach względem nadmiernych nacisków świata zewnętrznego i koniecznością nakładania różnych masek. Rozbudowane postępowanie diagnostyczne obejmujące kondycję współczesnego człowieka z natury rzeczy powinno być skoncentrowane na dokładniejszym wglądzie w triadę cień–ego–persona. Z tym kierunkiem wiążą się idee przedstawione w tej książce. Jej autorem jest wybitny znawca psychologii Junga (Dudek, 2006; 2021) i animator ruchu jungowskiego w Polsce. Autor w oryginalny sposób wykorzystuje idee dotyczące myślenia diagnostycznego i terapeutycznego zainicjowanego przez Junga i jego kontynuatorów. Idee te wytyczają nowy kierunek terapii, rozumianej jako towarzyszenie człowiekowi w rozwoju.

prof. dr hab. Czesław S. Nosal

Literatura

Britton, R. (2015/2016). Pomiędzy umysłem i mózgiem. Warszawa: Oficyna Ingenium.
Brown, D.E. (1991). Human universals. New York: McGraw‑Hill.
Chomsky, N.A. (1957). Syntactic Structures. New York: Mouton.
Chomsky, N.A. (2016/2019). Jakimi istotami jesteśmy? Kraków: Vis‑à-Vis, Etiuda.
Cloninger, C.R. (1994). Temperament and personality. Current Opinion in Neurobiology, 4(2), 266–273.
Dudek, Z.W. (2006). Podstawy psychologii Junga. Warszawa: ENETEIA.
Dudek, Z.W. (2021). Psychologia integralna Junga. Nowoczesny człowiek i świat archetypów. Warszawa: ENETEIA.
Ekman, P. (2012). Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Haidt, J. (2014). Prawy umysł. Sopot: Smak Słowa.
Herman, J. (2020). Trauma: Od przemocy domowej do terroru politycznego. Warszawa: Czarna Owca.
James, W. (1904/1958). Doświadczenie religijne. Warszawa: Książka i Wiedza.
Jung, C.G. (1992). O naturze kobiety. Poznań: Brama.
Jung, C.G. (1993). Mandala: Symbolika człowieka doskonałego. Poznań: Brama.
Jung, C.G. (2018). Człowiek i jego symbole. Katowice: KOS.
Karolczak, A. (1999). Relacja archetyp – osobowość w kontekście struktury wartości u kobiet. Praca magisterska. Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego.
Maslow, A. (1988). W stronę psychologii istnienia. Warszawa: PAX.
Nosal, C.S. (2006). Doświadczenie numinosum, poznanie B, różne drogi religijności. Roczniki Psychologiczne KUL, 1, s. 21–36.
Nosal, C.S. (2017). Archetypy, typy psychologiczne i osobowość. Współczesny sens teorii Junga. ALBO Albo, 1 (Dzieło Junga), s. 19–34.
Otto, R. (1913/1993). Świętość: Elementy racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa. Wrocław: Thesarus Press.
Pajor, K. (2004). Psychologia archetypów Junga. Warszawa: ENETEIA.
Pearson, C.S. (1995). Nasz wewnętrzny bohater. Poznań: Rebis.
Pinker, S. (2005). Tabula rasa. Spory o naturę ludzką. Gdańsk: GWP.
Romanowska, M. (2022). Ewolucja ujęcia procesów nieświadomych w wybranych teoriach poznawczo‑behawioralnych: Rekonstrukcja, analiza i dyskusja. Maszynopis doktoratu. Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego,
Steiner, G. (2004). Gramatyki tworzenia. Poznań: Zysk i S‑ka.
Wierzbicka, A. (2011). Uniwersalia ugruntowane empirycznie, Teksty Drugie, 1–2, s. 13–30.