Wprowadzenie

Część pierwsza: Elementy teorii wolności w psychologii i psychoterapii

Rozdział 1. Psychoanaliza i psychologia ego a zagadnienie wolności człowieka  

Rozdział 2. Ludzka wolność w interpretacji neopsychoanalitycznej – alternatywizm Ericha Fromma  

Rozdział 3. Behawioryzm wobec problemu wolności – poglądy Burrhusa R. Skinnera   

Rozdział 4. Ludzka wolność w perspektywie ujęć humanistyczno‑egzystencjalnych 
4.1. Wolność a proces psychoterapii – poglądy Carla R. Rogersa  
4.2. Egzystencja a wolność – stanowiska Ludwiga Binswangera i Medarda Bossa 
4.3. Wolność w ujęciu logoteorii i logoterapii Viktora E. Frankla   
4.4. Rollo Maya interpretacja ludzkiej wolności   
4.5. Irvina D. Yaloma analiza fenomenu wolności  
4.6. Psychologia wolności Williama Glassera  
4.7. Wolność w ujęciu psychologii personalistycznej  

Rozdział 5. Problematyka wolności u wybranych polskich teoretyków psychologii i psychoterapii 
5.1. Józefa Kozieleckiego transgresyjna interpretacja wolności  
5.2. Człowiek intencjonalny, człowiek wolny – koncepcja Kazimierza Obuchowskiego  
5.3. Wolność jako praktyczna swoboda wyboru w integracyjnym modelu psychoterapii Jana Czesława Czabały   

Rozdział 6. Dmitry’ego A. Leontieva propozycja systematyzacji psychologicznej problematyki wolności   

Podsumowanie   

Część druga: W stronę psychologicznej operacjonalizacji wolności

Rozdział 7. Badania nad wolnością w paradygmatach neobehawiorystycznym i poznawczym   

Rozdział 8. Wolność w badaniach empirycznych inspirowanych paradygmatem humanistyczno‑egzystencjalnym
8.1. Kazimierza Popielskiego nooteoretyczna operacjonalizacja wolności  
8.2. Podejście fenomenologiczno‑kontekstowe   
8.2.1. Badania Malcolma Westcotta i Krzysztofa Mudynia   
8.2.2. Prywatne koncepcje wolności w empirycznym opracowaniu Tomasza Prusińskiego   
8.3. Doświadczanie wolności – własna propozycja badawcza   

Rozdział 9. Inne, wybrane podejścia do operacjonalizacji wolności   
9.1. Operacyjne aspekty teorii autodeterminacji Edwarda L. Deciego i Richarda M. Ryana   
9.2. Romualda Derbisa badania nad swobodą działania   
9.3. Badania nad wolnością w paradygmacie narracyjnym i personalistycznym   

Zakończenie. Wyzwania i perspektywy psychologii wolności  

Bibliografia

Wprowadzenie

Wolność należy bezsprzecznie do fundamentalnych leksemów kodu współczesnej kultury. Nietrudno znaleźć na to dowody. Dostarcza ich choćby nawet pobieżna analiza dyskursu prowadzonego na potrzeby bieżącej polityki czy działań marketingowych. Wolność bywa chętnie „deklinowana” (Szabała, red., 1997) w różnych obszarach współczesności (Zdybicka, Herbut, Maryniarczyk et al., red., 1997). Wolnościowymi hasłami szafują przedstawiciele świata sztuki (w tym często tej popularnej), mass‑mediów, politycy, promotorzy nowych ruchów religijnych, autorzy komunikatów reklamowych (por. De Dijn, 1997; Kiereś, 1997; Ciepliński, 2001; 2004; Dorosz, 2002; Osho, 2002). Wolność i kategorie z nią powiązane, takie jak wola, autonomia, samostanowienie, niezależność czy wybór stanowią ponadto ważny element systemów prawnych, religijnych i edukacyjnych (por. np. Katechizm Kościoła Katolickiego, 1994; Gałkowski, 1997; Kraft, 1997; Łyko, 1997; Olbrycht, 1997; Grün, 1999; Halama, 2000; Philippe, 2003; Ciepliński, 2004). Można zaryzykować twierdzenie, że obecnie jesteśmy wręcz bombardowani przekazami formułowanymi przez różne warianty wolnościowych ideologii.

Popularność wolności nie idzie w parze z jej oczywistością. Jednym z paradoksów wolności jest fakt, że posługujemy się nią jako pojęciem potocznym, a więc niejako zrozumiałym per se, w sposób intuicyjny. Widziana z perspektywy naukowej jest wolność pojęciem tyleż pojemnym, co nieostrym. Prócz psychologii i psychoterapii pozostaje w obrębie zainteresowania wielu innych dyscyplin, w tym filozofii (por. np. Szostek, 1990; Buksiński, red., 1993; Krąpiec, 1997; Kowalczyk, 1999; 2000), teologii (Moskal, 1997; Ziemiński, 1997; Kroplewski, 1998), nauk społeczno‑politycznych (Kraft, 1997; McLean, 1997; Schooyans, 1997; Bartyzel, 2003; Misztal, Przychodzeń, 2005) czy ekonomii (Balcerowicz, 1998; Sen, 2002).

Monografia ta jest pokłosiem moich wieloletnich zainteresowań naukowych problematyką wolności. Ich wyrazem była próba empirycznego opisu psychologicznej przestrzeni rozumienia i przeżywania wolności, w tym dookreślenia jej wybranych uwarunkowań psychologicznych, dokonana w rozprawie doktorskiej pisanej pod kierunkiem ks. prof. dr hab. dr h.c. Kazimierza Popielskiego, obronionej na Wydziale Nauk Społecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (Ciepliński, 2004; patrz podrozdz. 8.3). Niektóre z prezentowanych tu zagadnień dotyczących psychologii wolności uczyniłem przedmiotem wcześniejszych artykułów naukowych (Ciepliński, 2001; 2010; Ciepliński, Popielski, 2008) oraz wystąpień konferencyjnych (Ciepliński, 2006; 2009).

W pierwszej części monografii zaprezentowane zostaną podstawowe tradycje interpretacyjne problematyki eleuterologicznej na gruncie psychologii i psychoterapii. Przedmiotem szczegółowszego namysłu będą poglądy wybranych protoplastów i przedstawicieli głównych nurtów refleksji psychologicznej i psychoterapeutycznej, którzy w swoich pracach odnosili się wprost lub pośrednio do zagadnienia wolności człowieka. Będą to kolejno stanowiska wyrażane w ramach: psychoanalizy klasycznej, psychologii ego i neopsychoanalizy, radykalnego behawioryzmu oraz psychologii i psychoterapii humanistyczno‑egzystencjalnej. W dalszej kolejności przedstawione zostaną poglądy na temat wolności trzech wybitnych, współczesnych polskich psychologów i psychoterapeutów: Józefa Kozieleckiego, Kazimierza Obuchowskiego oraz Jana Czesława Czabały. Zagadnienia eleuterologiczne wydają się przynależeć do centralnych kategorii opracowanych przez tych badaczy konstruktów teoretycznych. Zwieńczeniem pierwszej części pracy będzie omówienie propozycji uporządkowania psychologicznej problematyki wolności dokonanej przez D.A. Leontieva. W podsumowaniu, prócz syntetycznego streszczenia zreferowanych zagadnień, zamieszczono kilka uwag dotyczących namysłu nad wolnością, jaki przeprowadzili dwaj wybitni psychologowie: Abraham Maslow oraz Gordon Allport.

Mimo wielu różnorodnych prób rozjaśnienia czy też interpretacji problematyki wolności, psychologia nie wypracowała jak dotąd wystarczająco komplementarnej i spójnej teorii tego zagadnienia (por. Leontiev, 1994; 2000; 2016a; Trzópek, 2003; 2008; 2013; Gasiul, 2013; Prusiński, 2014; 2015). Wiele (jeśli nie większość) psychologicznych analiz wolności było i wciąż bywa prowadzonych na kanwie rozważań filozoficznych, obserwacji życia społeczno‑politycznego czy danych zaczerpniętych z praktyki psychoterapeutycznej. Obok nich w ostatnich dekadach podjęto także szereg prób empirycznych badań nad wolnością. Nie zawsze oznaczało to, że posługiwano się wprost terminem wolność. Do najczęściej wymienianych psychologicznych konstruktów związanych z problematyką eleuterologiczną zaliczane są: teoria reaktancji Jacka Brehma (1966), koncepty wyuczonej bezradności Martina Seligmana (1975), lokalizacji kontroli Juliana Rottera (1990), teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury (2007) czy też koncepcja autodeterminacji opracowana przez Edwarda L. Deciego i Richarda M. Ryana (por. Mudyń, 1998; Ciepliński, 2004; Yalom, 2008; Trzópek, 2013; Prusiński, 2014; 2015).

Niektórzy badacze interesowali się wolnością sensu stricto w związku z jej spostrzeganiem, przeżywaniem czy rozumieniem. Bliższe omówienie pojawiających się w tych kontekstach pomysłów badawczych zawiera część druga monografii. Zreferowano tu niektóre badania nad wolnością, prowadzone nad gruncie psychologii poznawczej i społecznej, humanistyczno‑egzystencjalnej, psychologii motywacji i psychologii pracy, a także psychologii narracyjnej i personalistycznej. Monografię wieńczy refleksja podsumowująca, gdzie zwięźle wskazuję na podstawowe wyzwania i niektóre perspektywiczne obszary badań empirycznych dotyczących wolności.
Dokonany przegląd z pewnością nie jest wyczerpujący. Wolność opisywana wachlarzem pojęć, słów i kontekstów jest fenomenem tak podstawowym, tak głęboko i istotnie powiązanym z ludzką kondycją, że nie może jej pominąć żadna komplementarna teoria ludzkiego zachowania (por. Ciepliński, Popielski, 2008). Stwierdzenie to jest zapewne prawdziwe także w odniesieniu do większości, jeśli nie wszystkich, z kilkuset współczesnych szkół psychoterapii. Wybitni przedstawiciele paradygmatu transteoretycznego psychoterapii James Prochaska i John Norcross (Prochaska, Norcross, 2006; 2013) problematykę wolności wyboru uznają za jeden z istotnych, choć wciąż niedocenianych tematów w naukowej refleksji nad procesami prowadzącymi do zmiany (por. Ciepliński, 2017).

Oddzielną, świadomie pominiętą tu kwestią jest współczesny neuronaukowy czy kognitywistyczny dyskurs na temat wolności (por. np. Lavazza, 2016). Należy mieć nadzieję, że także zagadnienia pokrewne problematyce wolności, takie jak wola, intencjonalność, sprawczość czy osobowa podmiotowość człowieka (w tym także próbującego w trakcie psychoterapii uporać się ze swoim cierpieniem) będą nieustająco przedmiotem zainteresowania i systematycznego namysłu psychologów oraz innych profesjonalistów z dziedziny rozwoju i zdrowia psychicznego.

Wolność jest pojęciem naturalnym, intuicyjnym, stąd jej nośność kulturowa i znaczenie psychologiczne. Zarówno wyniki dotychczasowych badań empirycznych – w tym także zreferowanych na kartach tego opracowania (por. Westcott, 1978; 1988; Kofta, 1983; Mudyń, 1997a,b; Ciepliński, 2004; Prusiński, 2014; 2017) – jak i osobiste wieloletnie doświadczenia jako psychoterapeuty przekonują mnie, że refleksja nad posiadaną lub ograniczaną wolnością jest ciągle żywa i osobiście ważna dla tzw. zwykłych ludzi, którzy interpretują swoje doświadczenia w kategoriach poczucia wolności i zniewolenia. Bywa, że zmiana, jaką planują i wprowadzają, jest spontanicznie przez nich ujmowana w kategoriach wzrostu posiadanych możliwości i swobody wyboru (Ciepliński, 2010; 2017).
W tym miejscu chciałbym podzielić się z Czytelnikami pewną refleksją. W trakcie finalnej fazy przygotowywania tej publikacji w sposób nieoczekiwany i bardzo osobisty głęboko doświadczyłem ludzkiego, psychologicznego znaczenia wolności. Miało to miejsce podczas odwiedzin jednego z bliskich przyjaciół, u którego niedawno zdiagnozowano stwardnienie zanikowe boczne. Szybkie postępy tej wyjątkowo dotkliwej, nieuleczalnej choroby w ciągu kilku miesięcy znacznie ograniczyły jego sprawność fizyczną i zdolność komunikowania się. Mam w pamięci jedno ze zdań, które z trudem wypowiedział: „Teraz, kiedy choroba zmienia moje ciało w więzienie, spotkania z ludźmi są dla mnie doświadczeniem wolności”. Trudno zaprzeczyć wartości takiego świadectwa. Psycholog czy psychoterapeuta ignorujący fakt odczytywania ludzkiego istnienia w perspektywie wolności nie będzie w stanie w sposób adekwatny rozpoznać i zrozumieć wielu kluczowych jego aspektów i okoliczności.

Mam nadzieję, że opracowanie to przyczyni się nie tylko do uporządkowania i popularyzacji naukowych zagadnień z zakresu psychologii czy – że tak to ujmę – psychoterapii wolności, ale również stanie się przyczynkiem do wielu osobiście wzbogacających przemyśleń.