Dwie rany zranionego uzdrowiciela

fragment książki "Doświadczenia graniczne i transkulturowe" red. Zenon Waldemar Dudek

Istnieje prastary, uwarunkowany przez kulturę i doświadczenie paradygmat zranionego uzdrowiciela, odnoszący się do osób służących pomocą innym, takich jak lekarze, a współcześnie także psychoterapeuci. Według tego paradygmatu, przejście choroby przez osobę mającą nieść pomoc innym ludziom, doznanie traumy psychicznej albo też innego granicznego doświadczenia może w niektórych przypadkach prowadzić do uzyskania nowych, różniących się jakościowo od poprzednio posiadanych, umiejętności i zdolności umożliwiających leczenie (a częściej niż leczenie używane jest w tym kontekście słowo „uzdrawianie”). Te nowe kompetencje wynikają z całościowej przemiany tej osoby. W takim przypadku trauma lub choroba nie mają działania niszczącego, lecz przeciwnie – uzdrawiające i wyzwalające nowe możliwości. 

Tematowi zranionego uzdrowiciela (wouded healer) poświęcono niemało miejsca w publikacjach naukowych z zakresu psychiatrii i psychoterapii. Noga Zerubavel i Margaret O’Dougherty Wright (2012) w pracy The Dilemma of the Wounded Healer (Dylemat zranionego uzdrowiciela) piszą, że jest on archetypem, który sugeruje, że moc uzdrawiania pojawia się w wyniku tego, iż sam uzdrawiający doznał zranienia, co sprawiło, że ucieleśnia on jakości ważne dla zrozumienia procesu powrotu do zdrowia. Autorki te odnotowują, że w pewien sposób każdy terapeuta doświadczył bolesnych przeżyć, przeciwności losu, fizycznego lub emocjonalnego cierpienia. Paradygmat zranionego uzdrowiciela skupia się nie na stopniu poranienia, lecz na włączaniu doznanych przez niego ran w proces leczenia (uzdrawiania). Zerubavel i O’Doughert Wright cytują pogląd Goethego na własne cierpienie, które przygotowuje nas do uznania cierpienia innych (ibidem). Koresponduje z tym ujęcie jungowskie, w którym: 

"rana psychiczna i cierpienie stanowią bardzo ważne wyzwanie o charakterze inicjacyjnym. Doświadczenie zranienia, świadome przyjęcie cierpienia i konfrontacja z raną psychiczną, a następnie przemiana osobowości (odrodzenie) są nieuniknionym elementem psychicznego i duchowego dojrzewania jednostki. W procesie terapii nieświadomość rany psychicznej i nieświadomość możliwości uzdrowienia zmieniają się stopniowo w świadomość rany i świadomość możliwości uzdrowienia (Dudek, 1997, s. 67)". 

Paradygmat zranionego uzdrowiciela sugeruje, że aktywacja dwóch aspektów (zranienia – uzdrawiania) wpływa wzmacniająco na proces terapeutyczny zarówno w odniesieniu do terapeuty, jak i pacjenta. Postać zranionego uzdrowiciela istnieje od czasów antycznych i ma swój początek w mitologii greckiej (o czym będzie mowa niżej) oraz w tradycji szamanistycznej. 

Powszechnie znanym i zrozumiałym przykładem jest praktyka leczenia osób uzależnionych przez terapeutów, którzy sami przeszli i przezwyciężyli uzależnienie. Jest on podawany w piśmiennictwie poświęconym temu tematowi (Zerubavel, O’Dougherty Wright, 2012; Hayes, 2002). To usankcjonowany społecznie i praktycznie sposób włączenia całej rzeszy zranionych uzdrowicieli w proces terapii. O ile jednak w dziedzinie terapii uzależnień mamy do czynienia z otwartym i niebudzącym kontrowersji wykorzystaniem paradygmatu zranionego uzdrowiciela, o tyle w innych dziedzinach psychiatrii i psychoterapii archetyp ten jest raczej pomijany lub przemilczany. 

Chciałbym poprzedzić dalsze omawianie tego tematu następującymi uwagami: 

• Temat problemów psychicznych lekarzy psychiatrów budzi także w Polsce zainteresowanie i znajduje odzwierciedlenie w tematyce poruszanej w trakcie konferencji, w Internecie oraz w publikacjach naukowych. Przykładowo, w trakcie XVI Lubelskich Spotkań Naukowych (10–12 maja 2012) miała miejsce sesja zatytułowana „Gdy psychicznie choruje lekarz”, podczas której wystąpienia wygłosili prof. Andrzej Czernikiewicz, dr Agnieszka Samochowiec oraz autor mniejszej pracy (Murawiec, Samochowiec, Czernikiewicz, 2012). Na konferencji w Wiśle (13–15 grudnia 2012, Konferencja Medforum „Nowe i naprawdę nowe zaburzenia psychiczne”) dr Robert Pudlo i dr Maciej Matuszczyk zaprezentowali wyniki badań nad występowaniem depresji wśród lekarzy (Pudlo, Matuszczyk, 2012). W kontekście pracy zawodowej lekarzy szczególne zainteresowanie budzi temat wypalenia zawodowego, któremu poświęcono wiele publikacji (Anczewska, Świtaj, Roszczyńska, 2005; Sęk, 2005; Kamrowska, Kamrowski, 2010). Częściej, jak widać, poruszany jest negatywny aspekt traumy, wypalenia lub depresji lekarzy, rzadziej zwraca się uwagę na potencjalnie transformujący wymiar tych doświadczeń.

• Temat zranionego uzdrowiciela budzi oczywiste skojarzenia z prastarą tradycją medyczną, jaką jest szamanizm. Wśród sposobów nabycia umiejętności szamańskich wymieniano także doświadczenie przez przyszłego szamana ciężkiej choroby, psychicznej traumy, przeżycia granicznego, które mają znaczenie inicjacyjne. Nie odżegnując się od tej tradycji, poniższa praca pomija to zagadnienie.

• Zerubavel i O’Doughert Wright (2012, s. 482) piszą, że „ważne jest, aby rozróżnić pomiędzy zranionym uzdrowicielem, a uszkodzonym profesjonalistą”. Druga wymieniona w tej zdroworozsądkowej uwadze sytuacja odnosi się do osoby prowadzącej leczenie, u której osobisty stres w sposób niekorzystny wpłynął na jej pracę kliniczną. To zjawisko oraz skutki wypalenia zawodowego obrazują negatywny biegun doświadczenia traumy i choroby lub przeciążenia emocjonalnego przez lekarza lub terapeutę.

Celowo nie używam sformułowania „rana psychiczna”, wychodząc z założenia, że jakakolwiek rana, czy to odniesiona przez psyche czy przez somę, obejmuje całą zranioną osobę w jej psychobiologicznej jedności.