W artykule koncentrujemy uwagę na zagadnieniu przemocy wobec dzieci i wyrządzania im krzywdy. Zjawisko to ma głębokie korzenie historyczne, istniało i istnieje we wszystkich znanych kulturach. Od połowy ubiegłego stulecia zaczęto wprowadzać regulacje prawne mające na celu przeciwdziałanie niekontrolowanemu nadużywaniu dzieci. Przemiany świadomości społecznej oraz systemu wartości po drugiej wojnie światowej pozwoliły na nazwanie, zidentyfikowanie i określenie pewnych zachowań rodziców i opiekunów dziecka jako przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej oraz zaniedbywania istotnych potrzeb dziecka.

Motorem trwających przez tysiąclecia nadużyć na dzieciach była patriarchalna struktura rodziny i społeczeństwa. Męska supremacja i dominacja nad dzieckiem i kobietą opierała się na sile, agresji i strachu. Autorytet mężczyzn wynikał z ich niekwestionowanej, gwarantowanej prawem formalnym lub zwyczajowym władzy ojcowskiej. Dominująca pozycja mężczyzny jako pater familias, czyli głowy rodziny, była charakterystyczna dla cywilizacji Zachodu i Wschodu. Na Zachodzie, w tradycji judeochrześcijańskiej, tę uprzywilejowaną rolę mężczyzny sankcjonowała religia.

W artykule zastanawiamy się, w jaki sposób władza ojca nad dzieckiem, kobietą i rodziną prowadziła do krzywdzenia dzieci. Zwracamy również uwagę na rolę społecznych norm i wartości w tym procesie. Rozważania są aktualne i – w naszym przekonaniu – odzwierciedlają współczesne procesy nadawania dziecku należnych mu praw i ograniczania nadmiernych praw rodziców.

Definicja. Krzywdzenie dzieci to każde działanie lub bezczynność jednostki, instytucji lub społeczeństwa jako całości i każdy rezultat takiego działania lub bezczynności, który deprywuje równe prawa i swobody dzieci lub zakłóca ich optymalny rozwój.

Z krzywdzeniem dzieci mamy do czynienia wtedy, gdy doświadczą one przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, zaniedbywania. W takich sytuacjach może dojść do zakłócenia optymalnego rozwoju dziecka, a nawet jego zatrzymania, do różnorodnych strat i szkód. Krzywdzenie to synonim przemocy.

Sytuacja dzieci w poszczególnych epokach historycznych

Zjawisko krzywdzenia dziecka jest procesem uniwersalnym. Dzieje przemocy wobec dzieci można zawrzeć w krótkiej sentencji: „Długa historia krzywdzenia, krótka historia pomagania”.

W celu zilustrowania skali przemocy wobec dzieci, którą odnotowała historia ludzkości – całkowitego braku poszanowania ich elementarnych praw do życia, zdrowia i rozwoju – podamy kilka charakterystycznych dla tego zagadnienia informacji.

• W wielu plemionach i społeczeństwach starożytnych zabijanie dzieci było traktowane jako sposób regulacji liczby dzieci w rodzinie.
• Dzieci zabijano w kulturze Zachodu aż do końca wieków średnich; było to powszechne zjawisko społeczne.
• Częstym motywem zabójstw było pochodzenia dziecka ze związku pozamałżeńskiego („z nieprawego łoża”), co potępiał Kościół. Stąd wywodzi się pogardliwa nazwa takiego dziecka – bękart. Takie dzieci, jeśli udało im się przeżyć, były pozbawione praw społecznych.
• Jeszcze do XVIII wieku w krajach skandynawskich dziecko, którego po urodzeniu ojciec nie wziął na ręce, było skazane na śmierć.
• Skalę perwersyjnej przyjemności, czerpanej z krzywdzenia bezbronnych istot, najlepiej ilustruje zabawa w „rzucanie dzieckiem”, rozrywka popularna w kręgach arystokracji francuskiej. Ofiarami jej stawały się dzieci, które były pod pewnymi względami ułomne. Dziecko zawijano w materiał i ciskano nim niczym piłką przez dziedziniec. Tak zginął brat Henryka IV Burbona, króla Francji (1553–1610).
• Dzieci były przez długie wieki eksploatowane w gospodarstwach chłopskich, zmuszane do pracy w zbyt wczesnym wieku.
• Dzieci wykorzystywano seksualnie.
• Były też oddawane „na służbę” na dwory możnych, gdzie często doznawały krzywdzącego traktowania.
• W kręgach arystokratycznych Europy, zwłaszcza od XVI do XVIII wieku, powszechną praktyką było oddawanie dzieci na wychowanie piastunkom i mamkom.
• Wraz z rozwojem kapitalizmu i industrializacją dzieci z ubogich warstw społecznych były kierowane przez rodziców do pracy w fabrykach. Do połowy XIX wieku nie chroniły ich żadne przepisy ani regulacje prawne.
• Dzieci były zmuszane do wielogodzinnej pracy w warunkach uciążliwych i niebezpiecznych dla zdrowia i życia.

Badacze dokonali typologii różnych okresów w historii cywilizacji Zachodu, od starożytności po wiek XX, ze względu na charakter przemocy, eksploatacji i wykorzystywania dzieci przez rodzinę i społeczeństwo (Lloyd de Mause, 1974, za: Jarosz, 2001).

• Zabijanie dzieci – do około IV w. n.e. – praktyka ta była rozpowszechniona w wielu kulturach archaicznych i starożytnych.
• Oddawanie dzieci – od około IV do XIII w. – to powszechna forma zachowania rodziców wobec dzieci w wiekach średnich; dzieci były oddawane do klasztorów i do rodzin lepiej sytuowanych na wychowanie lub na służbę.
• Ambiwalencja w stosunku do dzieci – XIV–XVIII w. – stopniowy rozwój związków emocjonalnych między rodzicami a dziećmi; zachowania rodziców w przeważającej mierze nadal pozostawały surowe i zdominowane przez przemoc.
• Wnikanie – XVIII w. – to coraz powszechniejsze w kulturze Zachodu podejmowanie prób uczuciowego zbliżenia się rodziców do dziecka.
• Socjalizacja – od XIX do połowy XX w. – wychowanie dziecka ma na celu przystosowanie go do społeczeństwa; następują zmiany społeczne w makroskali, demokratyzacja i emancypacja grup społecznych, zwiększa się też zakres autonomii dzieci; w wychowaniu nadal dominuje dyscyplinowanie dziecka przez kary fizyczne, choć maleje ich okrucieństwo w porównaniu z poprzednimi okresami.
• Wspieranie rozwoju dziecka – od połowy XX w. – rozwijają się nowe, postępowe prądy pedagogiczne i psychologiczne, m.in. psychologia humanistyczna; wychowanie dziecka zaczyna być procesem świadomym i zamierzonym; zwraca się uwagę, że dziecko posiada pozytywny potencjał rozwojowy, który odpowiednie wychowanie i edukacja mogą aktualizować.

Władza jako archetyp. Bunt Prometeusza –
Zenon Waldemar Dudek

Władza stwarza sytuacje graniczne, w których człowiek jest zmuszony dokonywać trudnych wyborów. Władza jest archetypem, jednych ustawia w roli władcy, drugich w roli poddanego, wskazując im określoną formę zachowania. Kiedy władca źle wypełnia swą rolę, np. ojciec w rodzinie czy król w państwie, może się spotkać z buntem. Dziecko wypowiada posłuszeństwo rodzicowi, a obywatel kraju nie wykonuje poleceń króla. Bunt jest jednak karany. Ilustruje to los Prometeusza, który wykradł bogom ogień i przekazał go ludziom. Został za to przykuty do skał Tartaru. Istotą jego buntu nie było jednak pragnienie zdobycia władzy, ale dobro ludzi. Cierpienie, jakie musiał znosić, było ceną, jaką zapłacił za wyświadczone ludziom dobro. W finale dochodzi do uwolnienia Prometeusza od kary oraz uznania jego racji przez Zeusa.
Motyw buntu prometejskiego pokazuje znaczenie archetypu władzy i wzorców jej sprawowania w stosunkach międzyludzkich. Władza jest przywilejem, ale też obowiązkiem wobec poddanych. Wypowiedzenie posłuszeństwa zmusza wyalienowaną władzę do transformacji. Tworzy nowy wzór jej sprawowania.
Słowa kluczowe: sytuacje graniczne, mity, władca–poddany, archetyp ofiary, bunt prometejski, cierpienie

Cybernetyka między filozofią a techniką –
Robert Piotrowski

Identyfikujemy jedenaście głównych filozoficznych założeń cybernetyki. Wskazujemy na ich problematyczność oraz na wątpliwości związane z samym obiektem zainteresowań i językiem cybernetyki. Podajemy kilka przykładów zastosowania myślenia cybernetycznego w humanistyce.
Słowa kluczowe: sterowanie, system, myślenie cybernetyczne, homeostaza

Patriarchalna władza nad dzieckiem a proces jego krzywdzenia –
Paweł Karpowicz

Prezentowany tekst koncentruje uwagę Czytelnika na podstawowym wyzwaniu i zagrożeniu cywilizacyjnym, jakim jest przemoc wobec dzieci. Mimo przyjęcia przez nasz kraj odpowiednich regulacji prawnych, które chronią życie i zdrowie dziecka oraz zakazują stosowania wobec dzieci wszelkiego rodzaju przemocy, z dawaniem klapsów włącznie, regularnie docierają do opinii publicznej dramatyczne informacje. W niektórych żłobkach w miastach wojewódzkich dochodzi do maltretowania małych dzieci. W ostatnim okresie mieliśmy do czynienia z faktami pozbawienia życia 2,3 i 4-letnich dzieci w Sosnowcu oraz Pucku. Sprawcami tych czynów byli rodzice bądź rodzice zastępczy.
W tekście pragniemy dotrzeć do korzeni przemocy wobec dzieci. Wskazujemy na wielowiekową tradycję krzywdzenia dziecka, jak też na patriarchalną strukturę rodziny jako zjawisko sprzyjające krzywdzeniu. Pragniemy również wskazać na takie czynniki, jak nienawiść, pogarda, brak szacunku, ignorancja, brak dostatecznej empatii oraz niedorozwój uczuć pozytywnych jako podstawowe przyczyny zachowań okrutnych, brutalnych, stosowanych przez dorosłych wobec dzieci.
Słowa kluczowe: krzywdzenie dzieci, ochrona praw dziecka, rodzina patriarchalna, „czarna pedagogika”, destrukcyjne uczucia i postawy, uczucia konstruktywne

Problem Edypa, Cień Lajosa i wyzwanie Sfinksa –
Tomasz Olchanowski

Na przykładzie mitu o Edypie autor artykułu przedstawia fenomen agresji kierowanej przez starsze pokolenie w kierunku młodszego. Wyparta agresja zazwyczaj manifestuje się jako troska o los przyszłych pokoleń. Dziki seksualny popęd i obsesja władzy króla Lajosa prowadzą do tragedii. Dramat człowieka rozgrywa się pomiędzy okrutnym sumieniem Edypa i szalonym pragnieniem Lajosa.
Słowa kluczowe: hybris, obsesja władzy, popęd seksualny, mit, projekcja, wyparcie, agresja

Pech czy los? Mądra Elżunia (baśń nr 34) –
Jadwiga Wais

Baśń „Mądra Elżunia” ze zbioru Grimmów jest opowieścią o nieudanej inicjacji. Bohaterka baśni nie poradziła sobie z procesem socjalizacji i indywiduacji. Została wykluczona ze wspólnoty ludzi oraz z poczucia własnej wartości i tożsamości. Jest postacią tragiczną. Przez to, że uosabia nasze własne lęki, jest nam bliska jak wielu innych bohaterów mitologii czy literatury.
Słowa kluczowe: socjalizacja, indywiduacja, baśń

Krew i słowa. O pozornym zwycięstwie Heinricha Himmlera nad Magnusem Hirschfeldem –
Paweł Fijałkowski

Homoseksualiści byli jedną z grup społecznych planowo wyniszczanych przez nazistowski system ludobójstwa, stawiający sobie za cel fizyczną eliminację ludzi i zjawisk uznanych za „szkodliwe społecznie” i niebezpieczne dla reszty narodu niemieckiego. Istotą zbrodni ludobójstwa jest masowe wyniszczanie ludzi ze względu na cechę będącą integralnym składnikiem ich osobowości, mające na celu fizyczną eliminację wszystkich przejawiających ją osób. Choć Żydzi stanowili najliczniejszą grupę ofiar nazizmu, mamy dziś prawo mówić także o holokauście Romów i Sinti, chorych i upośledzonych umysłowo, świadków Jehowy i wreszcie gejów. Tylko wtedy, gdy uznany równość niezawinionego cierpienia, możemy liczyć na to, że pamięć o holokauście pozostanie trwale działającą na wyobraźnię przestrogą na lepszą przyszłość.
Słowa kluczowe: nazizm, ludobójstwo, homoseksualizm

Symbole i retoryka arabskiej wiosny 2011 roku –
Ewa Machut‑Mendecka

W artykule przedstawiam wydarzenia arabskiej wiosny 2011 roku w Tunezji i Egipcie z punktu widzenia ich symbolicznych treści wynikających z nazw, pod jakimi przechodzą do historii. W pierwszym z tych krajów upowszechnia się m.in. nazwa Saurat al Jasmin – Rewolucji Jaśminu, służąca do jej opisu, używana także w Internecie. Nazwa wynika z popularności, jaką ma wspomniany tu kwiat w Tunezji oraz symbolizowanej przez niego niewinności oraz łagodności. Tunezyjczycy demonstrowali bowiem z gołymi rękoma i wychodzili na ulicę bezbronni. Ta same wydarzenia noszą też nazwę Saurat al‑Karama – Rewolucji Honoru. Nawiązuje ona do poczucia dyshonoru wielu Tunezyjczyków z powodu nieznośnej egzystencji, na pograniczu przetrwania. Kolejna nazwa tych samych wydarzeń to Saurat al‑Ahrar – Rewolucja Ludzi Wolnych. W Egipcie dla jego wiosny 2011 r. upowszechniła się nazwa Saurat Lutus – Rewolucja Lotosu, w której wykorzystana została nazwa kwiatu od czasów starożytnych symbolizującego Egipt. Inna nazwa tych wydarzeń to As‑Saura al‑Bajda – Biała Rewolucja wyrażająca podobnie, jak w Tunezji protest bezbronnych Egipcjan przeciwko reżimowi. Przyjęła się też kolejna nazwa: Saurat al‑Ghadab – Rewolucja Gniewu. Wydarzenia w Egipcie są też powszechnie znane w świecie jako Saurat 25 Jana’ir – Rewolucja 25 stycznia, która dała początek decydującym przemianom kraju.
Słowa kluczowe: tożsamość arabska, symbole, Rewolucja Jaśminu, Rewolucja Lotosu, islamizacja, demokracja

Współczesne czarownice –
Agata Muszyńska

W artykule przedstawiam zjawisko wicca, które jest religią współczesnych czarownic. Wicca opiera się na wierze w Boginie i Boga. Wśród wiccan odnajdziemy wierzących między innymi w bóstwa egipskie, greckie, babilońskie i skandynawskie. W rytuałach religijnych oraz w życiu codziennym wiccanie praktykują białą magię, która jest nieodłączną częścią religii wicca, a jej główną zasadą jest nie szkodzić sobie i innym.
Słowa kluczowe: wicca, Bogini i Bóg, czarownice, rytuały, biała magia

Środki psychodeliczne – ogólny model działania i implikacje socjokulturowe –
Bartosz Celmer

Celem artykułu jest przestawienie ogólnego modelu działania środków psychodelicznych, ustalenia, jakie zmiany powodują w świadomości (porównanie z innymi środkami psychoaktywnymi) oraz przede wszystkim, jak te stany umysłu mają się do codziennej aktywności oraz innych stanów. W ten sposób odkrywamy, co takiego w substancjach tych jest pociągające na tle nowoczesnego społeczeństwa, oraz jak ich właściwości mogą wpływać na ich własny obraz, na tworzenie się wokół nich mitów i jaki one same mają kulturowy wpływ.
Słowa kluczowe: psychodeliki, odmienne stany świadomości, mózg, percepcja

Raków – centrum ruchu ariańskiego –
Jerzy J. Kolarzowski

Artykuł omawia historię małego miasta w Polsce, siedzibę zboru, wydawnictwa i Akademii od chwili założenia w drugiej połowie XVI wieku: rozwój, rozkwit i gwałtowny upadek w momencie nasilenia procesów kontrreformacji w latach trzydziestych XVII wieku. Ogromne znaczenie Akademii w Rakowie polegało nie tylko na wykształceniu kilku generacji młodzieży, ale również na stworzeniu wolnej przestrzeni służącej wymianie myśli, zwłaszcza po wybuchu wojny trzydziestoletniej.
Słowa kluczowe: Bracia Polscy, Raków na Kielecczyźnie, Polska w XVII‑wiecznej Europie