Dusza i duch w psychologii archetypowej Jamesa Hillmana

Tomasz Stawiszyński

Nie będzie tutaj mowy o jakkolwiek pojmowanej i definiowanej substancji nierozciągłej czy też niematerialnym pierwiastku ożywiającym ciało (te dwa określenia można odmieniać na wiele rozmaitych sposobów) – innymi słowy, nie będzie tutaj mowy o duszy i duchu w rozumieniu metafizycznym, teologicznym albo ezoterycznym. Ani bowiem koncepcja Platońska, ani Arystotelesowska, ani tomistyczna, ani antropozoficzna, ani żadna inna spośród całej plejady teoretycznych pomysłów wypracowanych w bogatej europejskiej tradycji metafizycznej bądź religijnej nie jest przedmiotem zainteresowania niniejszego tekstu, czy raczej: w ramach koncepcji, którą zamierzam tutaj przedstawić, wszystkie one ulegają swego rodzaju transformacji.

Punktem wyjścia jest psychologia analityczna Junga, a ściślej – pewna ogólna konstatacja w ramach sporu o gnostyczny bądź naukowy jej charakter. Sporu tego odtwarzać szczegółowo w tej chwili nie ma najmniejszego sensu – jego rdzeń zawiera się w pytaniu, czy Jung był tak naprawdę gnostykiem, tzn. czy praktykował religię w woalu naukowej terminologii, czy też był naukowcem, który przy użyciu solidnej metodologii badał tereny okołoreligijne, powstrzymując się zarazem – jak na empiryka przystało – od formułowania twierdzeń przekraczających kompetencje naukowego paradygmatu. Otóż pomiędzy Scyllą gnozy i Charybdą nauki istnieje w tym sporze jeszcze trzecie stanowisko. Prezentuje je – skądinąd wbrew intencjom samego Junga, który całe życie żarliwie podkreślał naukowość swojego dzieła – James Hillman, myśliciel wyrosły ze szkoły jungowskiej, jakkolwiek wobec Junga niezwykle krytyczny, formułujący koncepcję całkowicie oryginalną, która – że użyję takiego porównania – dokładnie tak ma się do Junga, jak Jung ma się do Freuda. W ramach rozumienia, które proponuje Hillman, Jung nie jest ani naukowcem, ani gnostykiem – porusza się bowiem w polu nie będącym ani duchowością, ani materią. „Psychologia Junga jest oparta na duszy. (...) Nie jest oparta ani na materii czy mózgu, ani na umyśle, intelekcie, duchu, matematyce, logice i metafizyce. [Jung] nie używa ani metod naturalistycznej nauki czy psychologii percepcji, ani metod metafizyki czy dyscyplin logicznych. Powiada, że jego punktem wyjścia jest coś trzeciego, coś pomiędzy tymi dwoma obszarami: esse in anima; istnienie w duszy. Odnalazł tę podstawę, zwracając się bezpośrednio w stronę obrazów występujących w doświadczeniu jego psychicznie chorych pacjentów i w swoim własnym – kiedy przeżywał czas załamania” (Hillman, 1979a, s. 56–57).

Ścisłe definiowanie duszy – tak jak używają tego pojęcia Hillman czy Jung – nie jest możliwe i z góry zastrzegam, że nie przeprowadzę tutaj takiej operacji. Zresztą nie jestem przekonany, czy kiedykolwiek coś takiego komukolwiek się powiodło. Poruszamy się teraz w rejonach odległych od przejrzystych kategorii intelektualnych, od klarownych i lśniących precyzją ustaleń filozofii analitycznej – przywołujemy natomiast wyobraźnię, emocje oraz intuicję jako te władze poznawcze, które pozwalają przybliżyć się do rzeczywistości psyche. Psyche bowiem, czyli dusza właśnie, jest rzeczywistością – oto fundamentalna teza sformułowana przez Carla Gustava Junga. I to rzeczywistością nie byle jaką – rzeczywistością najbardziej pierwotną i podstawową. „Jako doświadczenie rzeczywistość psychiczna ogarnia wszystko, co jednostka odbiera jako realne lub mające moc realności” (Samuels, Shorter, Plaut, 1994, s. 179), powiadają autorzy Krytycznego słownika analizy Jungowskiej. Zobaczmy, w jaki sposób wyraża się o tej podstawowej rzeczywistości Hillman, przywołując Heraklita jako tego, który po raz pierwszy określił terytorium przynależne psychologii głębi.

„Cała psychologia głębi – pisze Hillman w Re-visioning psychology – zawarta jest w następującym fragmencie autorstwa Heraklita” (Hillman, 1992, s. VII): „Idąc, granic duszy byś nie odkrył, każdą przemierzając drogę: tak głęboki ma Logos” (Mrówka, 2004, s. 144). Odkąd Heraklit, po raz pierwszy w historii ludzkiej myśli, skojarzył duszę z głębią – ukonstytuował się (czy raczej: został dostrzeżony) elementarny kierunek refleksji psychologicznej, jak również pierwotny wymiar duszy. Jej domeną jest głębia, nieustanny ruch, nieustanna podróż w głąb – podróż, która wszelako nigdy się nie kończy, wciąż bowiem przed oczami podróżnika ukazują się coraz to nowe, niezbadane dotychczas obszary. Ruch w głąb jest ruchem wyprowadzającym poza konkretność, zmysłowość, poza widzialność. „Harmonia niewidzialna od widzialnej silniejsza” (tamże, s. 170), powiada Heraklit. „Aby dotrzeć do podstawowej struktury rzeczy – konkluduje Hillman – musimy zatem zejść w ich ciemność” (Hillman, 1979b, s. 26). Zstąpienie w „ciemność wszystkich rzeczy” jest konieczne, ponieważ „Natura lubi się ukrywać” (Mrówka, 2004, s. 330).

To, co niejawne, jest więc – wedle Heraklita – tożsame z tym, co autentyczne. To, co autentyczne, jest zaś tym, co głębokie. A zatem wyłącznie, jak mówi Hillman, droga duszy, droga wiodąca wprost w ciemność niewidzialnej harmonii wszystkiego, jest drogą, która zapewnia prawdziwy wgląd. „Dusza jest samym procesem penetrowania, spoglądania w głąb (...) [Pierwotną aktywnością duszy] jest pogłębianie, dzięki czemu wciąż powiększa ona swój zakres. (...) Wskazuje to na swoisty imperializm psychologii. Głębia nie ma granic, dusza ogarnia wszystko” (Hillman, 1979b, s. 26).

Przywołajmy też wzorcową, przytaczaną w wielu miejscach (choć wciąż daleką od precyzji) charakterystykę tego pojęcia. „Mówiąc o duszy, mam na myśli raczej pewną perspektywę, a nie substancję, raczej swoisty sposób postrzegania rzeczy, a nie rzecz samą. Ta perspektywa jest refleksyjna (...) [słowo «dusza»] odnosi się do nieznanego czynnika, który czyni znaczenie możliwym, przemienia zdarzenia w doświadczenia, jest obecny w miłości i religii. (...) Po pierwsze, słowo «dusza» odnosi się do pogłębiania wydarzeń w doświadczenia; po drugie, znaczenie, które dusza czyni możliwym – zarówno w miłości, jak i w religijności – wypływa z jej szczególnego związku ze śmiercią. I po trzecie, przez «duszę» rozumiem wyobrażeniowy potencjał w naszej naturze, przeżywanie świata poprzez refleksyjną spekulację, sen, obraz i fantazję – zdolność rozpoznawania rzeczywistości jako mającej przede wszystkim charakter symboliczny czy metaforyczny” (Hillman, 1992, s. XVI).
Hillman wielokrotnie przywołuje dwa cytaty z Junga: „Każdy proces psychiczny jest obrazem i wyobrażaniem” oraz „Obraz jest psyche”.

A zatem obraz jest najbardziej fundamentalnym składnikiem psychiki – ona sama zaś jest, jak uważa Hillman, ukonstytuowana przez obrazy, jest przede wszystkim aktywnością wyobrażeniową, przejawiającą się w sposób najbardziej naturalny we śnie. Czym jednak jest obraz? To kolejne pytanie, na które nie uzyskamy precyzyjnej odpowiedzi. Nie chodzi bowiem wyłącznie o obraz w znaczeniu czegoś, co percypowane jest przez zmysły, czegoś, co w sposób konieczny łączy się z widzialnością – choć oczywiście widzialne obrazy, w tradycyjnym sensie tego słowa (obrazy senne, fantazję, sztukę), również ma tutaj Hillman na myśli. Kiedy w psychologii archetypowej mówi się o obrazie, pojęcie to oznacza „raczej sposób, w jaki się coś postrzega, a nie to, co postrzegane” (Hillman, 2004, s. 19). Obrazy są więc swoistym podłożem percepcji, poprzedzają każdy jej akt, leżą u podstaw widzenia, doświadczania czy rozumienia. Są elementarnym czynnikiem określającym całość naszego możliwego przeżywania – stanowią zatem rodzaj transcendentaliów, choć zarazem Hillman, mówiąc o obrazach archetypowych (i podkreślając, że na dobrą sprawę każdy obraz jest archetypowy), radykalnie odcina się od inspirowanego Kantem przekonania Junga o zasadniczej niepoznawalności sfery archetypów.

Bohajedyn Tomasz – rysownik i grafik, absolwent Wydziału Historii na UJ w Krakowie. Redaktor w Krakowskim Oddziale Wydawnictwa Ossolineum. Autor rysunków i grafik, a także krótkich impresji literackich. Publikował w kilkunastu pismach kulturalno-naukowych, m.in.: „Akancie”, „Aspektach Filozoficzno-Prozatorskich”, „Kresach”, „Kartkach”, „Lewą Nogą”, „Poezji Dzisiaj” i „Ricie Baum”.

Bąbel Jerzy Tomasz – dr, archeolog, prahistoryk; kustosz dyplomowany, pracuje w Muzeum Historyczno-Archeologicznym w Ostrowcu Św. na stanowisku Zastępcy Dyrektora d/s Rezerwatu Archeologicznego w Krzemionkach. Prowadzi wieloletnie badania wykopaliskowe na terenach Wyżyny Sandomierskiej i prahistorycznych kopalń krzemienia w Krzemionkach k. Ostrowca Św. Uczestnik licznych ekspedycji krajowych i zagranicznych (m.in. w Bułgarii, Finlandii, USA, Tadżykistanie, Turkmenii). Autor stu siedemdziesięciu prac naukowych i popularnonaukowych. Prowadzi badania nad religiami prahistorycznej Europy. Członek Rady Konsultacyjnej „ALBO albo. Problemy psychologii i kultury”.

Czapla Paweł – ur. 1978, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu (kierunki: Filozofia, Filologia Rosyjska, Public Relations). Obecnie pisze pracę doktorską z zakresu chrześcijańskiej mistyki. W kręgu zainteresowań: współczesna proza, muzyka rockowa, psychologia transpersonalna.

Czarnecki Paweł – prof. nzw. dr hab., pracuje w Wyższej Szkole Ekonomii i Innowacji w Lublinie na Wydziale Pedagogiki na stanowisku profesora nadzwyczajnego. Prowadzi zajęcia z filozofii i etyki. W swojej działalności naukowej koncentruje się na zagadnieniach związanych ze współczesnymi problemami etyki i bioetyki. Czas wolny spędza na podróżach.

Dudek Zenon Waldemar – specjalista psychiatra, zajmuje się psychoterapią indywidualną, psychologią osobowości i psychologią kultury; autor artykułów, opracowań i książek z zakresu psychologii głębi, szczególnie jungowskiej, oraz psychoterapii – m.in. Psychologia integralna Junga (1995; 2006), Jungowska psychologia marzeń sennych (1997; 2007), Podstawy psychologii Junga (2002). Współautor książki Psychologia kultury. Doświadczenia graniczne i transkulturowe (2005). Współredaktor zbioru tekstów pt. Spotkania z Jungiem (2007). Redaktor naczelny i wydawca „ALBO albo. Problemy psychologii i kultury”.

Hołda Małgorzata – ukończyła studia psychologiczne w Instytucie Psychologii UJ (specjalizacja: psychologia edukacyjna). Od 2003 na studiach doktoranckich w Instytucie Psychologii UJ (pisze rozprawę doktorską nt. postaw wobec snów). Zainteresowania naukowe: psychologia rozwojowa i edukacyjna, psychologia marzeń sennych, psychologia Internetu. Pracuje w Szpitalu Położniczo-Ginekologicznym „Ujastek” w Krakowie.

Kaczmarczyk Ireneusz – dr, socjolog, redaktor naczelny pisma „Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia”, poeta. Prowadzi zajęcia na Uniwersytecie Warszawskim, w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej i Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania. Interesuje się uzależnieniem jako chorobą godności. W przygotowaniu książka Problemy ludzi uzależnionych. Trener Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, zajmuje się kulturą organizacyjną i zarządzaniem motywacjami. Opublikował sześć książek poetyckich, w tym zbiór wierszy Słowa przychodzą później (2004). Członek Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

Lempel-Charęza Matylda – lekarz stomatolog, somatopsychoterapeuta, superwizor Europejskiej Szkoły Psychoterapii Socjo-Somatoanalitycznej, założyła Centrum Rozwoju „Gniazdo” o profilu psycho-socjo-somatoanalitycznym. Członek Międzynarodowego Towarzystwa Somatoterapii we Francji oraz Międzynarodowej Federacji Szkół Somatoterapii i Somatoanalizy. Publikowała artykuły w piśmie Sztuka Leczenia. Interesuje się fotografią.

Mudyń Krzysztof – absolwent psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego (magisterium 1972, doktorat 1978). W latach 1970–1973 studiował filozofię jako II kierunek. W latach 1978–1997 zatrudniony w Instytucie Psychologii UJ na etacie adiunkta, a od 1997 roku do chwili obecnej w Instytucie Psychologii Stosowanej (też) UJ w Krakowie. Autor książek: Problem granic poznania z hipersystemowego punktu widzenia (1992), O granicach poznania. Między wiedzą, niewiedzą i antywiedzą (1995), Zdarza się, że myślimy... (1997). W poszukiwaniu prywatnych orientacji ontologicznych (w druku) i wielu artykułów.

Nosal Czesław – profesor psychologii, studia ukończył na Uniwersytecie w Poznaniu (1966). Pracuje na Politechnice Wrocławskiej – kieruje Zakładem Psychologii Zarządzania i Zachowań Konsumenckich, oraz w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu. Członek Komitetu Nauk Psychologicznych PAN. Jego główny wątek badawczy stanowią procesy umysłowe, modele ogólne i różnice indywidualne, typy umysłu, zdolności, style poznawcze. Ważniejsze książki: Psychologiczne modele umysłu (1990), Diagnoza typów umysłu (1992), Psychologia decyzji kadrowych (1999), Psychologia myślenia i działania menedżera (2001), Czas psychologiczny (2004; współautor).

Olchanowski Tomasz – dr nauk humanistycznych, adiunkt w Zakładzie Psychoanalizy i Myśli Humanistycznej Uniwersytetu w Białymstoku. Zainteresowania Autora koncentrują się na zagadnieniach historii kultury i rozwoju cywilizacji, ze szczególnym uwzględnieniem ewolucji psychicznej człowieka, źródłach filozofii, problematyce przemiany duchowej. Autor książek: Jungowska interpretacja mitu ojca w prozie Brunona Schulza (2001), Psychologia pychy (2003), Duchowość i narcyzm (2006) i kilkudziesięciu artykułów z omawianego zakresu. W przygotowaniu książka Wola i opętanie.

Romanowska-Łakomy Halina – profesor antropolog filozoficzny, psychoterapeuta, filozof i psycholog rozwoju i wzrostu duchowego, kierownik Zakładu Antropologii Filoz., Filoz. Kultury i Estetyki, Instyt. Filoz., Wydział Humanistyczny, UWM w Olsztynie. Specjalizuje się w filozofii człowieka współczesnego. Główne problemy badawcze: radość i cierpienie, człowieczeństwo, wewnętrzny etos, świętość, duchowy wymiar człowieka. Opracowała koncepcję genezy i terapii nerwic (liberoterapię), którą stosowała w Ośrodku Harmonijnego Rozwoju. Aktualnie bada wrażliwość duchową, aksjologiczną oraz rozumowy obszar duchowości człowieka. Autorka wielu artykułów i książek, m.in. Prawda wewnętrzna (1995), Psychologia doświadczeń duchowych (1995), Fenomenologia ludzkiej świętości (2003).

Stawiszyński Tomasz – filozof, autor wierszy, opowiadań i artykułów, drukowanych m.in. w „Dzienniku”, „Czasie Kultury”, „Newsweeku”, „Odrze”, „Opcjach”, „Toposie”, „Kresach”. Opublikował dwa zbiory wierszy: Nie ma takiego imienia (Magazyn Literacki, 1999) oraz Rzecz ciemna (Nowy Œwiat, 2002). Doktorant w Instytucie Filozofii UW (zajmuje się filozoficzną recepcją psychologii głębi, głównie koncepcjami Carla G. Junga i Jamesa Hillmana). Członek zespołu redakcyjnego kwartalnika „Kronos”, współpracuje z TVP Kultura. Jest redaktorem działu kultura w „Dzienniku”.

Wais Jadwiga – dr, socjolog, adiunkt w Zakładzie Humanistycznych Nauk Lekarskich Akademii Medycznej we Wrocławiu. Zajmuje się zagadnieniami z dziedziny antropologii przemiany duchowej (pogranicze filozofii, psychologii, socjologii, mitologii, baśni i literatury pięknej). Autorka książek Gilgamesz i Psyche (2001) oraz Ścieżki baśni (2006). Publikowała artykuły w „ALBO albo”, „Studiach Filozoficznych”, „Przeglądzie Filozoficznym”, „Etyce”, „Kontekstach”, „Świecie Psychoanalizy”.