Przedmowa

Gdy człowiek szuka pomocy psychoanalityka lub psychoterapeuty, istnieje ryzyko, że doświadczy wstydu. Wynika to z dwóch przyczyn. Po pierwsze, pacjent musi ujawniać informacje intymne, a więc wstydliwe. Po drugie, podczas rozmowy może dojść do wielu nieporozumień, błędów komunikacyjnych lub sytuacji, w których zabraknie empatii. Co zdumiewające, psychoanalitycy rzadko zwracają uwagę na wstyd, który wynika z settingu analizy i psychoterapii. Staje się to bardziej zrozumiałe, gdy przypomnimy sobie, że wstyd ma „wiecznie ukrytą” naturę – jeżeli zostaje ujawniony i wystawiony na pokaz, przypomina lisa, który stracił resztkę sił, uciekając przed ogarami i nie może już bronić się przed wyciągnięciem z kryjówki. Wstyd zazwyczaj czai się w niewidocznym miejscu.

Unikanie rozmów o wstydzie wynika między innymi z tego, że jest on zadziwiająco zaraźliwy (Lewis, 1971). Słuchanie o wstydzie wzbudza wstyd (choćby subtelny i nieznaczny). To nam się nie podoba, chętniej rozmawiamy więc o innych problemach, na przykład o zawiści lub poczuciu winy.

Moje zainteresowanie wstydem rozpoczęło się na początku lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy to pracowałem w Klinice Tavistock. Przypadek sprawił, że trafiło do mnie kilku pacjentów z problemami dotyczącymi wstydu i fałszywego self. W tamtym okresie temat ten rzadko pojawiał się w pismach psychoanalitycznych i psychologicznych. Nathanson stwierdza:

"Omawiając naszą pracę kliniczną, rzadko poruszamy temat wstydu. Przez 20 lat uważnie przysłuchiwałem się prezentacjom przypadków oraz uczęszczałem na wykłady, seminaria i sympozja, lecz nigdy nie trafiłem na dyskusję, w której skupiono by się na problemie zażenowania, ośmieszenia, drwiny, upokorzenia lub jakiegokolwiek innego przeżycia związanego ze wstydem […]. Zrozumiałem, że wszechobecnemu ryzyku przeżycia wstydu towarzyszy powszechne w naszej kulturze unikanie rozmów na jego temat" (Nathanson, 1987b, s. vii–viii).

Od tego czasu sytuacja uległa dużej zmianie. Psychoanalitycy, psychologowie rozwojowi oraz przedstawiciele nauk społecznych i neurobiologii wnoszą znaczący wkład w zrozumienie problematyki wstydu. Na szczególne zainteresowanie zasługuje nowa dziedzina, która może niezwykle uzupełniać się z teorią psychoanalityczną – psychologia ewolucyjna. Jej przedstawiciele,
opierając się na współczesnej koncepcji Darwinowskiej (dotyczącej ewolucyjnego nacisku na utrwalanie cech służących przekazywaniu genów), badają podłoże różnych niezrozumiałych działań i emocji (Migone i Liotti, 1998). Takie ujęcie w nowy, intrygujący sposób wyjaśnia mechanizmy wstydu i zazdrości. W niniejszej książce próbuję połączyć niektóre z tych wątków i ukazać ich znaczenie dla myślenia klinicznego.

Odkrycia dokonywane w gabinecie psychoanalitycznym mają zbyt dużą wartość, aby rezerwować je dla środowiska analityków i pokrewnych specjalistów. Liczę na to, że niniejsze rozważania na temat wstydu i zazdrości okażą się przystępne dla wszystkich Czytelników. Miałem to na uwadze, pisząc tę książkę. Nie sposób uniknąć jednak sytuacji, w których pewne fragmenty będą mało zrozumiałe dla osób niedysponujących wiedzą psychoanalityczną. Dlatego na końcu zamieszczam dodatek, w którym krótko opisuję niektóre ważne pojęcia związane z teorią i praktyką psychoanalityczną.