Słowo wstępne

W tytule książki zostały postawione pytania o funkcjonowanie świadomości i to, czym ona jest. Zajmowanie się funkcjonowaniem świadomości jest łatwiejsze, niż tym, jak jest zbudowana; najtrudniejsze jest objaśnienie jej powstawania. Dlatego o funkcjonowaniu piszę najpierw, a o powstawaniu na końcu. 

Analizuję tutaj świadomość, posługując się nią samą – świadomość jest jedyną rzeczą na świecie, która na to pozwala. Jednak nie poprzestaję na tym, jak świadomość zwraca się ku swojemu funkcjonowaniu (tzw. introspekcja), lecz uwzględniam to, jak funkcjonuje ona u innych ludzi i stosuję wiedzę zebraną dotychczas na jej temat i na temat człowieka w ogóle. 

Nie posiadamy dziś szczegółowej wiedzy o świadomości na tyle, by móc wyjaśnić jej pracę i jej powstanie. A poza tym, nawet gdybyśmy posiadali dużo wiedzy o świadomości, to nie wystarczyłaby ona do wyjaśnienia jej fenomenu. Dlaczego? Do sedna świadomości należy autokreacja, czyli aktywność i tworzenie możliwości, które nie dają się przewidzieć na bazie dotychczasowej wiedzy o niej i tego, co dotychczas robiła. Dlatego nie będę tutaj przytaczał szczegółowej wiedzy o neuronach, o mózgu jako takim, czy o przetwarzaniu informacji. 

Gdy mówi się o świadomości, ma się na myśli świadomość występującą wraz z intelektem, z „ja”, z wolą, w ogóle z psychicznością. Nic nie wskazuje na to, by istniała świadomość sama w sobie. O niej samej trudno jest w ogóle mówić i pisać. Uwzględnianie tej trudności należy do sedna filozoficznych rozważań o świadomości (a takie właśnie tutaj podejmuję). Pociąga to jednak za sobą to, że w niektórych partiach rozważań nie można będzie uniknąć mówienia o świadomości czegoś, co jest charakterystyczne dla umysłu, intelektu, „ja”, woli i w ogóle dla psychiczności. 

Autorzy dotychczasowych, znanych mi, teorii świadomości próbują koncentrować się na samej świadomości, pomijając inne składowe człowieka. Często też koncentrują się na wybranym aspekcie świadomości (na jej stanach czy na refleksji), pomijając całokształt jej funkcjonowania. 

Książki na temat świadomości są często nudne. Na przykład wielu specjalizujących się w teorii świadomości filozofów i psychologów nie uwzględnia tzw. odmiennych stanów świadomości. Z drugiej strony wielu zainteresowanych odmiennymi stanami świadomości omija definicje, solidne analizy i wiedzę dotyczącą świadomości, mózgu i w ogóle człowieka. Z kolei neurofizjolodzy piszący o świadomości powtarzają podstawową wiedzę na temat budowy i funkcjonowania neuronów, komórek glejowych i mózgu jako takiego, nie za bardzo potrafiąc pokazać przejście od wiedzy o mózgu do wiedzy o świadomości. Jest wreszcie niemała liczba publikacji zupełnie luzackich, których autorzy używają słowa „świadomość”, ale piszą o przeżyciach i zjawiskach psychicznych w zupełnie dowolny i skrajnie subiektywny sposób. Przeciętny Czytelnik po przeczytaniu, powiedzmy, pięciu książek o świadomości, wziętych do ręki na chybił trafił, będzie niewiele więcej wiedział niż przed sięgnięciem po nie. Staram się tego typu jednostronności uniknąć – co nie daje gwarancji, że książka nie będzie dla Czytelników równie nudna (lub nawet nudniejsza), jak książki, o których wspomniałem wyżej. 

Jest to czwarta książka o świadomości, którą napisałem. Dwie pierwsze są nieudane¹, trzecią uważam za udaną, jednak jest ona poświęcona jednej funkcji świadomości – transcendowaniu². Niniejsza książka została oparta na wybranych i poprawionych fragmentach drugiej z książek, tj. Teorii świadomości i podświadomości. Niektóre rozdziały pozostawiłem bez zmian, kilka zmieniłem (I, II, VI, VIII), trzy dopisałem (XI, XIII i XIV)³. 

Analizy, o których sądzę, że mogłyby być dla Czytelnika przeciętnie zainteresowanego świadomością nudne, umieściłem w aneksach. 

Przypisy:
¹ Były to: Aktuale und potentielle Bereiche des Bewußtseins (Pfeil Verlag, München 1988) oraz Teoria świadomości i podświadomości (TIBS, Kraków 1997). 
² Jej tytuł: To be above. Towards Psychology and Anthropology od Transcending(Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko‑Mazurskiego, Olsztyn 2008). 
³ Chciałem zachować kontynuację tytułu Teoria świadomości i podświadomości, jednak wydawca stwierdził, że tytuł Świadomość – jak funkcjonuje i czym jest? lepiej będzie przemawiał do Czytelników. Niekiedy należy wydawcom ustępować.