To, co zawdzięcza się nauczycielom, bywa w dużym stopniu niewymierne. I dlatego taki nie do końca zrozumiały dług zwykle pozostaje niespłacony. Wówczas, chcąc nie chcąc, pozostaje się niewdzięcznym. W takich przypadkach można próbować pozbyć się długu i odwracając słowa Wisławy Szymborskiej, powiedzieć: nic pożyczone, wszystko darowane. Nic pożyczone – a więc nie ma nic do oddania. Wszystko darowane – ale wtedy, paradoksalnie, tym bardziej tonie się w długach po uszy. Można jeszcze szukać dalszych usprawiedliwień, odwołując się choćby do Arystotelesa. W Etyce nikomachejskiej, pisząc o nieuniknionej niewdzięczności obdarowanych, stwierdza on, że niewdzięczność ta wynika stąd, iż „ludzie, którzy wyświadczyli komuś dobrodziejstwo, zdają się większą darzyć miłością tych, co go doznali, aniżeli na odwrót, ci, na których spłynęło dobrodziejstwo, swoich dobrodziejów” (1167 b). Arystoteles wyraźnie odróżnia pożyczających od obdarzających. I o tych ostatnich powiada: „ci, którzy wyświadczyli dobrodziejstwo, są przyjaciółmi i kochają ludzi, na których ono spłynęło, nawet jeśli tamci na nic im się nie przydają i w przyszłości nie przydadzą” (ibidem).

Niezależnie od nieuniknionej niewdzięczności i jej usprawiedliwień, darowane – działa. Tym, co zawdzięczają Profesor Zofii Rosińskiej jej współpracownicy i uczniowie, i czym na pewno są obdarzani, jest – poza intelektualną inspiracją – przede wszystkim wpływ pewnej postawy, która tę inspirację umożliwia. Jest to postawa źródłowo filozoficzna, polegająca na tym, by pytać – by być wiernym w pytaniu. Postawa łącząca pozornie sprzeczne: otwartość oraz surowość i konsekwencję. O takiej wierności w pytaniu Profesor Zofia Rosińska pisała w eseju Wierność w pytaniu: „pytanie nie musi świadczyć o niewierności czy też zdradzie, a przeciwnie – może świadczyć o pragnieniu bycia wiernym, o pragnieniu bycia przekonanym, o szukaniu i dociekaniu. (…) Doświadczenie wierności uczy, że jest ona czymś więcej niż tylko stałością i trwaniem, jest ruchem, dążeniem, często walką z samym sobą. Zakłada uprzednią więź i wolę wytrwania” (2008b: 22–23).

Wierność w pytaniu oznacza wierność byciu w ruchu. W sensie i dosłownym, i przenośnym. Profesor Zofia Rosińska tak czasami mówi o sobie. Że jest nomadą, wędrowcem. Znajduje to wyraz w Jej filozoficznych zainteresowaniach i w pracach dotyczących zróżnicowanych obszarów, metod i problemów filozoficznych.

Zaczynając od refleksji estetycznej, wykorzystywała w niej między innymi swe filozoficzne interpretacje psychoanalizy. To właśnie prekursorski w filozofii namysł nad psychoanalizą, ukazujący złożoność teorii Freuda i jego kontynuatorów oraz jej ewoluowanie od paradygmatu naturalistycznego do paradygmatu kulturowego, stanowi główną zasługę i zasadniczy przedmiot zainteresowań badawczych Profesor Zofii Rosińskiej w różnych okresach jej pracy. Jako filozof kultury, opowiadając się za antropologiczną filozofią kultury, łączy myśl psychoanalityczną z hermeneutyką oraz fenomenologią dla analizy zagadnień takich jak rozumienie, pamięć, uczucia, metanoia, rozum, intuicja, piękno, mit. Charakterystyczna dla postawy filozoficznej Profesor Zofii Rosińskiej jest interdyscyplinarność. Jej dialogowość, otwartość, poszukiwanie przejść pomiędzy obszarami filozofii, a także pomiędzy filozofią a innymi dziedzinami wiedzy sprawia, że Zakład Filozofii Kultury w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego, którym kieruje, przyciąga od lat nie tylko adeptów filozofii. Należy podkreślić, że postawa wierności w pytaniu wiąże się z niezwykłą energią, którą Pani Profesor obdarza, a bez której jakakolwiek inspiracja nie byłaby możliwa.

Zróżnicowanie pod względem zagadnień, metod, jak i stylu filozofowania cechuje również teksty autorów tego zbioru – uczniów i współpracowników Profesor Zofii Rosińskiej. Zawiera on głównie eseje inspirowane problematyką poruszaną podczas wykładów i seminariów prowadzonych przez Panią Profesor, a także w Jej tekstach.

Istotna cecha myślenia i postawy filozoficznej Profesor Zofii Rosińskiej, widoczna szczególnie w Jej ostatnich zainteresowaniach i pracach, również ściśle wiąże się z wiernością pytaniu. To szczególna skłonność czy wrażliwość metafizyczna. Pytanie jest ruchem myśli właściwym dla metafizyki w jej kantowsko-heideggerowskim rozumieniu – ruchem wykraczania poza to, co dane w sposób naoczny i pojęciowy. Pytanie jest postawą sensu stricto metafizyczną. Warunkiem pytania jest wolność, jak powiada Władysław Stróżewski – wolność podwójna, polegająca na zdolności kwestionowania każdego „tu i teraz”, na dostrzeżeniu możliwości bycia inaczej oraz na sformułowaniu pytania i rzuceniu go rzeczywistości, a także na rzuceniu się samemu „przed oblicze niewiadomego” (Stróżewski 1994: 9). Mówiąc po kantowsku – warunkiem pytania jest wolność transcendentalna, czyli zdolność przekraczania ograniczeń zmysłowości i intelektu. Zdolność ta wiąże się z ukierunkowaniem i aktywnością rozumu, który rzuca się w oblicze niewiadomego, tworząc idee i je pielęgnując, choć ich treść nie może być mu w pełni dana. Wychodzenie z nieświadomości wymaga tej szczególnej energii, która umożliwiając pytanie, umożliwia metafizykę. Obdarowywani i intelektualną inspiracją, i tą energią pozostają dłużnikami Pani Profesor i pamiętają o tym, a obchodzony przez Nią niedawno jubileusz 70-lecia i 45-lecia pracy naukowej stanowi jedynie pretekst, by o tym przypomnieć.

Joanna Michalik