Przedmowa – Roman Solecki
Wstęp. Uczeń Frankla
Podziękowania

Część pierwsza: Antropologiczny rdzeń

Rozdział 1. Dwa filary trzeciego wiedeńskiego nurtu psychoterapii

1.1. Analiza egzystencjalna
1.2. Logoterapia

Rozdział 2. Franklowski ideał człowieka

2.1. Inspiracje filozoficzne
2.2. Przywrócenie pełnego obrazu człowieka
2.3. Wymiar noetyczny i osoba duchowa
2.4. „Jestem” osobą, „posiadam” charakter, „staję się” osobowością

Część druga: Aksjologia i transcendencja

Rozdział 3. Jak wznosić się „ponad”? Autotranscendencja

3.1. Prazdolności człowieka i istota egzystencji
3.2. Przejawy autotranscendencji
3.3. Sposoby realizacji zdolności transcendowania
3.4. Noodynamika i jej naturalne napięcie
3.5. Osoba duchowa
3.6. Autotranscendencja a transgresja

Rozdział 4. Realizacja własnej jedyności i niepowtarzalności

4.1. Typy wartości
4.2. Duchowość
4.3. Miłość

Rozdział 5. Nowe spojrzenie na pedagogikę i wychowanie

5.1. Pedagogika „z sensem”
5.2. Rozwój na wielu płaszczyznach
5.3. Środowisko i etapy wychowania
5.4. Nauczyciel – wychowawca czy wykładowca?

Część trzecia: Logoterapia w praktyce

Rozdział 6. Logoterapia jako psychoterapia

6.1. Logoterapia dziś
6.2. Elementy procesu logoterapeutycznego
6.3. Forma sesji terapeutycznej
6.4. Rodzaje nerwic u Frankla

Rozdział 7. Praktyka terapeutyczna 

7.1. Specjalna forma terapii. Nerwice i depresje noogenne
7.2. Trening w kierunku sensu. Pustka egzystencjalna
7.3. Potwór Sisi. Nerwica lękowa
7.4. Siekiera i sąsiadka. Nerwica natręctw
7.5. Perspektywa trzech wymiarów. Zaburzenia seksualne
7.6. „Tragiczny optymizm”. Trauma
7.7. Zrozpaczona matka. Strata
7.8. Lekarska pomoc okazana duszy. Chorzy endogenni
7.9. Aby godnie rozwiązać problem. Uzależnienie od alkoholu
7.10. „Terapia pary z połową pary”. Problemy w małżeństwie

Zakończenie. Logoterapia oryginalna
Słownik logoterapeutyczny
Bibliografia
Kalendarium biograficzne V.E. Frankla

Rozdział 6. Logoterapia jako psychoterapia

6.1. Logoterapia dziś

Osobą, która wniosła największy wkład w usystematyzowanie współczesnej logoterapii jako nurtu psychoterapeutycznego, jest profesor Elisabeth Lukas. Przewodząc Południowoniemieckiemu Instytutowi Logoterapii i Analizy Egzystencjalnej (Süddeutsches Institut für Logotherapie und Existenzanalyse nach Viktor Frankl), wykształciła pokolenia psychoterapeutów, którzy – jak mówił Frankl – mogli zdobywać wiedzę „z najczystszego źródła”. Do grona tego należy także wnuk Frankla – Alexander Vesely. Misję rozwoju logoterapii kontynuuje obecnie uczennica Elisabeth Lukas, dr Heidi Schönfeld.

Jak twierdzi profesor Alexander Batthyány, to dzięki Lukas oryginalna koncepcja Frankla jest znana na całym świecie, m.in. w Szwajcarii, Kanadzie, Rosji, Uzbekistanie. Batthyány zauważa, że z roku na rok widać coraz większe zainteresowanie autorską terapią Frankla usystematyzowaną przez Lukas. Kilkadziesiąt jej książek zostało wydanych w języku niemieckim i przetłumaczonych następnie na wiele języków. Najważniejsze podręczniki wydano w języku angielskim i rosyjskim. Zawarte w nich główne myśli Lukas będą wyznaczały kierunek treściom tej części książki.

Znaczna część współczesnych metod logoterapeutycznych odnosi się m.in. do nerwic lękowych, zaburzeń obsesyjno‑kompulsyjnych, zaburzeń osobowości, nerwic noogennych, wypalenia zawodowego i niesomatogennych stanów depresyjnych, stanów psychotycznych oraz szeroko pojętej troski o duszę (psyche) (Batthyány, Lukas, 2021). Wybitny profesor psychologii Giselher Guttmann zauważa, że terapia LTEA wnosi wielkie bogactwo do grupy pozostałych nurtów psychoterapeutycznych, szczególnie tam, gdzie dominuje podejście psychoanalityczne.

Elisabeth Lukas twierdzi, że analiza przypadków pacjentów Frankla pozwala na jednoznaczne stwierdzenie, że otrzymywali oni profesjonalną pomoc psychoterapeutyczną. Pomimo tego, że wiele z tych historii jest opisanych fragmentarycznie, zwraca uwagę intuicja i metodyka postępowania Frankla. Choć trzeci wiedeński nurt terapeutyczny korzysta z określonych technik pracy z pacjentem, to jednak istotnym akcentem tej formy psychoterapii jest leczący czynnik filozofii i antropologii. Logoterapia jest nie tylko w stanie leczyć stany spowodowane cierpieniem, ale również zapobiegać im oraz nieść pocieszenie.

Najlepsza uczennica Frankla przez wiele lat zajmowała się poradnictwem dla osób doświadczających życiowych trudności, w tym problemów małżeńskich i rodzinnych. Po wielu latach przyznała, że w procesie kształcenia w kierunku psychoterapii największy wpływ miała na nią postawa terapeutyczna Viktora Frankla. Według niej najważniejszymi czynnikami leczącymi w terapii są: właściwe spojrzenie na człowieka i świat, poprawne kryteria diagnostyczne, dobre umiejętności komunikacyjne i szerokie spektrum strategii leczenia. Powinny one łączyć się z „intuicyjną mądrością serca”, co pozwoli uniknąć wielu błędów (Batthyány, Lukas, 2021).

6.2. Elementy procesu logoterapeutycznego

Jednym z najważniejszych elementów procesu logoterapeutycznego jest tzw. sztuka improwizacji. Każdy terapeuta powinien ją opanować podczas szkolenia w psychoterapii. Frankl wielokrotnie powtarzał, że zorientowana noetycznie improwizacja niejednokrotnie pozwalała mu dostrzec w pacjentach mało dostępne obszary. Improwizacja Frankla – jak mówi Batthyány – była najczęściej połączona z adaptacją jego filozofii (Batthyány, Lukas, 2021). Jednak sama logoterapia jest czymś więcej niż tylko improwizacją. To improwizacja, która współwystępuje z określonymi czynnikami, obecnymi w każdym rodzaju pomocy psychoterapeutycznej. Owa „sztuka improwizacji” – jak nazywa ją Lukas – pozwala profesjonaliście zestawić doświadczenie swojego kierunku terapeutycznego z indywidualnymi cechami każdego pacjenta w jego unikalnej sytuacji życiowej, w której aktualnie potrzebuje pomocy. Według Lukas improwizacja w terapii nie ma nic wspólnego z brakiem planu działania. Psychoterapeuta wręcz musi mieć plan postępowania terapeutycznego, ale to, co dzieje się na sesji, już często wykracza poza plan – i właśnie to wymaga „sztuki improwizacji”.

Drugim istotnym elementem podejścia logoterapeutycznego jest tzw. indywidualizacja. Zakłada ona potrzebę indywidualnego odniesienia terapeuty do poszczególnych pacjentów. Założenie metody indywidualizacji jest takie, że nie ma dwóch takich samych klientów, dlatego też nie można ze wszystkimi rozmawiać w taki sam sposób. Jedna osoba potrzebuje większej łagodności, podczas gdy inna odnajdzie się bardziej w dobitnym i wyrazistym sposobie komunikacji. Frankl miał kiedyś powiedzieć, że jeśli terapeuta potraktował dwóch pacjentów w taki sam sposób, to znaczy, że do jednego z nich odniósł się nieadekwatnie.

Głównym wyznacznikiem kroków podejmowanych podczas psychoterapii jest dobro pacjenta. Improwizacja nigdy nie może wyprzedzać właściwej diagnozy. Jest to szczególnie ważne w przypadku zaburzeń o charakterze psychotycznym. Terapeuta, który w takich sytuacjach podejmie terapię w niewłaściwy sposób, musi liczyć się z pogorszeniem stanu pacjenta i w efekcie z porażką terapeutyczną.

Postawioną diagnozę trzeba weryfikować do momentu, w którym zostaną u pacjenta prawidłowo zdefiniowane obszary możliwości i wolności. Niestety, źle wykształceni terapeuci mają tendencję do przeceniania tych obszarów, przez co sami godzą w dobre imię logoterapii. Gdy podczas terapii pomyli się pacjent (np. z powodu błędnego zrozumienia słów specjalisty) – podkreśla Lukas – terapeuta może go poprawić, gdy natomiast myli się terapeuta, może to spowodować wiele szkodliwych następstw. Aby wystrzec się błędów, niezbędne jest połączenie następujących elementów: postawienie trafnej diagnozy, opracowanie planu terapii, swobodne władanie „sztuką improwizacji” (Lukas, 2020b).

W opracowywaniu planu terapii ma pomóc korzystanie ze schematów poznanych podczas kursu psychoterapii, pełniących rolę pewnych punktów orientacyjnych. Generalnie proces terapeutyczny skupia się wokół następujących po sobie faz: diagnostycznej, terapeutycznej i towarzyszącej usamodzielnianiu się pacjenta (Lukas, 2016). Wiele szkół psychoterapii uważa, że na początku należy ustabilizować symptomy, których doświadcza pacjent. Jak twierdzi Lukas, logoterapia zamiast stabilizacji symptomów wybiera stabilizację osobowości.

Pierwszy krok w terapii to zbudowanie pomiędzy pacjentem i terapeutą relacji opartej na zaufaniu. Tak jest zresztą w większości szkół terapeutycznych. Psychoterapię LTEA wyróżnia jednak postawa terapeuty, która cechuje się wyższym poziomem autotranscendencji i bezinteresowności. Przyjęcie takiej postawy ma na celu stworzenie głębokiej duchowej (noetycznej) więzi między pacjentem i terapeutą.

Drugim etapem terapii jest stworzenie przestrzeni na problemy pacjenta – to również element wspólny wielu nurtów psychoterapii. Należy umożliwić pacjentowi spokojne, dokładne opowiedzenie o tym, co go niepokoi. Trzeba mu dać sposobność do otwarcia się i pozwolić określić główny temat rozmowy. Terapeuta ma nie tylko przysłuchiwać się pacjentowi, ale też odczytywać z jego słów to, co odnosi się do jego noetycznych możliwości. Historia wielu pacjentów pokazuje, jak bardzo uzdrawiające jest wszystko to, co pomaga im odnaleźć możliwości leżące w obszarze ich przyszłości (talenty, wzorce godne naśladowania itp.) i pracować nad wdrożeniem ich w teraźniejszość. Podczas uważnego wsłuchiwania się w słowa pacjenta terapeuta odnotowuje wspomniane możliwości, aby móc korzystać z nich w dalszej pracy.

W końcowym etapie postępowania logoterapeutycznego pacjent jest pytany zarówno o swoje problemy, jak również o pozytywne przejawy swojego życia. Jest to czas, gdy terapeuta wprowadza więcej elementów edukacji, wyjaśniając pacjentowi trójwymiarowe rozumienie człowieka (np. w odniesieniu do antagonizmu noopsychicznego), oraz określa wspólnie z nim jego indywidualne, wolne przestrzenie. Na tym etapie pojawiają się także kwestie związane z aspektami zależności i odpowiedzialności. Pacjent jest sukcesywnie zachęcany do przekraczania własnych granic, natomiast terapeuta zobowiązany jest do bacznego obserwowania wskazanych kroków (Batthyány, Lukas, 2021).

W tej fazie terapii pomocne bywa posługiwanie się symbolami, metaforami, pouczającymi historiami. To zadanie spoczywa na barkach terapeuty, dlatego istotne jest, aby potrafił on jak najlepiej dostosować formę przekazu do danego pacjenta.

We właściwym przebiegu procesu psychoterapii ważną rolę pełni pierwsza sesja terapeutyczna. W trosce o to, aby przeprowadzić ją poprawnie, Lukas zachęca do skorzystania z pięciu podstawowych zasad pierwszego spotkania, które szczegółowo omawia w jednym z wykładów (Lukas, 2020a). Przedstawiają się one następująco:

1. Wstępna diagnostyka.

2. Określenie wolnych przestrzeni.

3. Rozwinięcie tego, co zostało dotąd wypowiedziane, oraz dalsze ukierunkowanie. Diagnostyka naprzemienna polega na pytaniu raz o „problem”, raz o „zdrowe obszary i pozytywne aspekty”. W ten sposób pacjent może zwrócić uwagę na często pomijane zdrowe obszary, uniknąć tendencji do hiperrefleksji oraz wyolbrzymiania problemu. Terapeucie diagnostyka naprzemienna pozwala namierzać nowe możliwości oraz sensy, które mogą pomóc pacjentowi w pokonaniu problemu. W „kluczu” dobrze przeprowadzonej diagnostyki naprzemiennej żadne życie nie wydaje się już „tylko” przegrane.

4. Przyjęcie bezwarunkowej wartości osobowości pacjenta (ze względu na osobę duchową, która nie choruje).

5. Modulacja postaw. Poprawna diagnostyka i właściwy plan terapii stanowią obowiązkowe ramy, umożliwiające prawidłowy przebieg procesu zdrowienia. Terapeuta powinien przeprowadzać rewizję swojego planu każdorazowo, gdy pacjent wniesie nowe, diagnostycznie istotne informacje. Według Frankla w terapii ważne jest równoczesne współoddziaływanie indywidualizacji oraz improwizacji. Do tego potrzebna jest noetyczna więź, która powinna zaistnieć między terapeutą a pacjentem. W logoterapii to właśnie ta więź w znacznym stopniu ułatwia terapeucie korzystanie z pokładów własnej intuicji. Zanim przejdziemy do zastosowania postępowania terapeutycznego wobec niektórych zaburzeń, zwróćmy uwagę na pewien styl, którym charakteryzuje się samo spotkanie.