Od autora
Przedmowa: Czy kryzys psychiatrii?
Rozdział 1: Prawa chorych, obowiązki i uprawnienia psychiatrów
Rozdział 2: Terapia
Rozdział 3: Klasyfikacja zaburzeń psychicznych oraz niektóre problemy związane z ich rozpoznawaniem
Rozdział 4: Badania z udziałem osób z zaburzeniami psychicznymi
Rozdział 5: Psychiatrzy, społeczeństwo, władza

Aneks:
In Memoriam: Profesor Lucjan Korzeniowski (1897–1984)
W pięćdziesiątą rocznicę utworzenia Instytutu Psychiatrii i Neurologii
Bibliografia
Wykaz wykorzystanych publikacji autora

Rozdział 1. Prawa chorych, obowiązki i uprawnienia psychiatrów

Fragment książki "Dylematy współczesnej psychiatrii" Stanisława Pużyńskiego

1.6. Rozpoznanie jako problem etyczny i prawny

Diagnoza zaburzeń psychicznych stwierdzanych u chorego ma wiele wymiarów: stricte medyczny, prawny oraz etyczny. Jej następstwa mogą być bezpośrednie, a niekiedy bardziej odległe. Z punktu widzenia ściśle lekarskiego jest syntetyczną informacją o stanie zdrowia pacjenta, o stwierdzonych nieprawidłowościach lub schorzeniach. Stanowi uzasadnienie podjęcia dalszego postępowania diagnostycznego, terapeutycznego lub stosowania odpowiednich leków. Może być podstawą decyzji w sprawie przejściowej, długoterminowej lub trwałej niezdolności do pracy oraz orzeczenia o stopniu inwalidztwa. Rozpoznanie jest informacją dla innych lekarzy, którzy udzielają lub będą udzielać w przyszłości pomocy pacjentowi.

W odróżnieniu od innych działów medycyny i specjalności lekarskich rozpoznanie psychiatryczne może pociągać za sobą poważne skutki prawne w odniesieniu do osoby, której dotyczy. Zdiagnozowanie niektórych zaburzeń psychicznych może mieć istotne znaczenie w podejmowaniu decyzji o umieszczeniu pacjenta w szpitalu psychiatrycznym i podjęciu leczenia bez jego zgody. Rozpoznanie zaburzeń psychicznych ma również znaczenie w orzecznictwie i postępowaniu sądowo‑psychiatrycznym cywilnym (w sprawie ubezwłasnowolnienia, ważności testamentu, zdolności do zawarcia związku małżeńskiego, jego unieważnienia lub rozwodu) oraz karnym (poczytalność, niebezpieczeństwo dla otoczenia i porządku prawnego, zdolność do odbywania kary).

Niewłaściwie sprecyzowane rozpoznanie ma nie tylko wymiar prawny, ale również etyczny (zob. Brülde, 2003; Cechnicki, Bielańska, Franczyk, 2007; Reich, 1999; Świtaj, 2009). Niektóre diagnozy, zwłaszcza te tradycyjne, które zniknęły ze współczesnych systemów klasyfikacyjnych, a wciąż są stosowane przez niektórych psychiatrów, takie jak oligofrenia, niedorozwój umysłowy, zboczenia seksualne, w odczuciu społecznym mają treść pejoratywną. Określenia „choroba psychiczna”, „chory psychicznie”, „osoba dotknięta chorobą psychiczną” piętnują osoby przejawiające te zaburzenia. Społeczne naznaczenie (labeling) często przynosi wymierne szkody: utratę pracy, pozycji społecznej, utrudnienia w korzystaniu z niektórych usług, na przykład z sanatoriów. Termin „choroba psychiczna”, wprowadzony do psychiatrii w XIX wieku jako przejaw „emancypacji” psychiatrii i traktowania jej jako działu medycyny, stał się już pojęciem anachronicznym, które zniknęło ze współczesnych systemów klasyfikacyjnych (DSM‑IV, DSM-5, ICD-10) w odniesieniu do większości zaburzeń psychicznych, jednak ocalało wraz z pochodnymi między innymi w polskich regulacjach prawnych (kodeks karny, kodeks cywilny, ustawa o ochronie zdrowia psychicznego). Sądzę, że określenie to w pełni zasługuje na wyeliminowanie z zapisów zawartych w aktach prawnych. Zagadnienie to szerzej omawiam w rozdziale 3.

Nieprawidłowości w rozpoznawaniu zaburzeń psychicznych u osób korzystających z pomocy psychiatry za ich zgodą lub bez takiej zgody (m.in. w orzekaniu sądowo‑psychiatrycznym) mogą wiązać się z różnorodnymi poważnymi następstwami w postaci błędów diagnostycznych i terapeutycznych. Działania takie są zazwyczaj niezamierzone, sporadycznie zdarza się jednak, że są celowe. Ta pierwsza grupa problemów często wynika z obiektywnych trudności diagnostycznych związanych z atypowym obrazem klinicznym, ograniczonym zakresem niezbędnych dla rozpoznania informacji (dane z wywiadu, możliwość wykonania badań dodatkowych), ograniczonym kontaktem z osobą chorą lub brakiem kontaktu. Zdarza się też, że błąd diagnostyczny wynika z nienależytej staranności w postępowaniu lekarza lub jego niewiedzy związanej z luką w wykształceniu zawodowym. Gdy następstwa takiego błędu są znaczące – lekarz jest narażony na postępowanie karne i/lub dyscyplinarne, coraz częściej wiążące się z roszczeniem odszkodowania ze strony chorego lub jego rodziny.

Odrębnymi z punktu widzenia etycznego i prawnego są nadużycia związane z celowym, zamierzonym rozpoznawaniem zaburzeń psychicznych u osób w pełni zdrowych. Nadużycia takie, obserwowane głównie w krajach totalitarnych (ale nie tylko), służą do dyskryminacji lub eliminowania przeciwników politycznych. W krajach tych sporadycznie zdarzały się również sytuacje, gdy psychiatrzy, rozpoznając zaburzenia psychiczne u osób zdrowych, ratowali je przed surowymi represjami, nawet przed śmiercią. Jest oczywiste, że działania takie mają zupełnie inny wymiar etyczny i nie zasługują na potępienie. Postępowanie takie wymaga jednak dużej rozwagi i w miarę możliwości powinno odbywać się za zgodą osób, których dotyczy. Spotkałem się z sytuacją, gdy fikcyjne rozpoznanie zaburzeń psychicznych po przeminięciu sytuacji zagrożenia (było to w stanie wojennym) przyniosło osobie zainteresowanej wiele szkód. Znam też osoby, które kategorycznie odmówiły skorzystania z takiej formy pomocy. Zdarzające się sporadycznie rozpoznawanie zaburzeń u osób zdrowych, które pragną uniknąć zasłużonej kary, uzyskać nienależne świadczenia rentowe lub inne, jest oczywistym, karygodnym poświadczeniem nieprawdy i stanowi nie tylko sprzeniewierzenie się zasadom etyki zawodowej, lecz również jest przestępstwem ściganym przez prawo.