Życie człowieka życiem w opowieści

słowo wstępne do książki "Badania narracyjne w psychologii" red. Maria Straś-Romanowska, Bogna Bartosz, Magdalena Żurko

Na fali wzrastającego od ponad ćwierć wieku zainteresowania badaczy różnych dziedzin humanistyki problematyką narracyjną współczesne czasy definiuje się często jako czasy narracji (narrative’s moment), człowieka zaś jako istotę narracyjną (homo narrans). Dzieje się tak nie tylko dlatego, że język narracji uznawany jest za podstawowy instrument kontaktów międzyludzkich, ale i dlatego, że życie człowieka w gruncie rzeczy jest narracją, „życiem w opowieści, a działanie człowieka – działaniem osobowości, która staje się w opowieści” (Denzin, 2006, s. xiii)*. 

„Przesunięcie narracyjne” sprawiło, że pojęcie narracji zyskało ogromną popularność zarówno w naukach społecznych, jak i w publicystyce oraz w języku potocznym, stało się wygodną metaforą, używaną do nazywania rozmaitych form ekspresji. Miano narracji zyskał niemal każdy akt i rezultat intencjonalnych – zwłaszcza twórczych – zachowań człowieka. Obok narracji literackiej mamy więc narrację historyczną, filozoficzną, religijną, ideologiczną, naukową, a także narrację artystyczną, muzyczną, psychologiczną, osobistą, potoczną, wreszcie – małe narracje i wielkie narracje. Niepomiernie powiększyła się rodzina semantyczna terminu „narracja”; język wzbogacił się o takie określenia jak: narracyjność wypowiedzi, kompetencja narracyjna, inklinacja narracyjna, nastawienie narracyjne, myślenie narracyjne, autorytet narracyjny, narratywizowanie, „popęd” narracyjny i podobne. 

Wszechobecność pojęcia narracji w dyskursie społecznym, swoista pantekstualność powoduje rozmywanie się podstawowego sensu tego pojęcia. Trudno też rozpoznać specyfikę jego znaczeniowych ram na obszarach badawczych, na których jest stosowane. Jako skutek żywego zainteresowania badaczy problematyką narracyjną wyodrębnił się interdyscyplinarny nurt metodologiczny, wynoszony do rangi niezależnego modelu, nazywanego niekiedy paradygmatem narracyjnym i utożsamianego z paradygmatem jakościowym. Wydaje się jednak, że ze względu na nieostrość definicyjną pojęcia narracji oraz różnorodność jego zastosowań w naukach o człowieku, jak również ze względu na różnorodność sposobów badania narracji status nurtu narracyjnego należałoby raczej określić, nie umniejszając jego wagi, mianem preparadygmatycznego. Uwaga ta dotyczy też psychologii, gdzie w badaniach narracyjnych współwystępują tak różne modele, jak kauzalny (ilościowo-wyjaśniający), hermeneutyczny (jakościowo-rozumiejący) czy lingwistyczny, aplikujący do analizy swobodnych wypowiedzi osób badanych procedury strukturalno-semantyczne stosowane w analizach tekstów literackich. 

Zarówno swoboda w definiowaniu zjawiska narracji, jak i metodologiczny pluralizm w jego badaniu widoczne są w tekstach zamieszczonych w niniejszym tomie. Ich tematyka w przeważającej mierze odzwierciedla charakterystyczne dla współczesności większe zainteresowanie narracjami małymi, osobistymi niż narracjami wielkimi, kulturotwórczymi. Wprawdzie dla psychologa zajmującego się problematyką narracyjną małe narracje stanowią podstawowy, specyficzny przedmiot badań, jednak w tego rodzaju narracjach zwykle pobrzmiewa echo narracji wielkich. Konstruując opowieść o własnym życiu czy też budując własną drogę życiową, człowiek odwołuje się mniej lub bardziej otwarcie i mniej lub bardziej świadomie do wartości i wzorów postępowania, które zna z tekstów kultury, rodzinnych i pokoleniowych przekazów, nauk religijnych. Ich rolę, także tę subiektywnie postrzeganą w kształtowaniu indywidualnej legendy, warto zgłębiać po to, by lepiej rozumieć dokonywane wybory, styl życia, preferowane kryteria oceny jego jakości, sposoby interpretacji zdarzeń czy w końcu sposoby radzenia sobie zarówno z codziennymi, jak i z egzystencjalnymi, a zwłaszcza granicznymi problemami. 

Można oczekiwać, że w obliczu coraz liczniejszych oznak wzrostu zapotrzebowania społecznego na wartości i paradygmatyczne wzorce postępowania zamknięte w wielkich narracjach, będzie wzrastać także zainteresowanie psychologów fabułą tego typu narracji. Ludzkie świadome życie jest bowiem – egzystencjalnie rzecz ujmując – opowieścią, księgą i jako takie ma swój symboliczny początek w Księdze, czyli w pierwotnej, źródłowej wielkiej opowieści (Jabes, 2004). Echo tej opowieści, w postaci przekazywanych z pokolenia na pokolenie mitów, legend, przypowieści i ksiąg mądrościowych, rozlega się po dziś dzień, chociaż jest rozmaicie interpretowane, w zależności od czasu historycznego, kontekstu kulturowego, indywidualnej wrażliwości i doświadczenia. Warto sobie uzmysłowić, że nie można w pełni zrozumieć indywidualnych dziejów bez zdeponowanego w wielkich narracjach klucza hermeneutycznego. „Skoro znaleźliśmy się w Księdze, musimy posługiwać się kluczem wykutym dla nas przez słowa, kluczem, który powinniśmy odnaleźć. Bez niego, na każdej stronicy kołatać będziemy w zamknięte wrota” (Rabi Liar, za: Jabes, 2004). 

Pierwsza z proponowanych Czytelnikowi książek: Badania narracyjne w psychologii składa się z trzech części. Opracowanie Katarzyny Stemplewskiej-Żakowicz i Bartosza Zalewskiego Czym jest dobra narracja? Struktura narracji z perspektywy badaczy i klinicystów otwiera część pierwszą tomu, zatytułowaną >em>Problemy analizy i interpretacji tekstu. Autorzy koncentrują się na określeniu kryteriów „dobrej narracji” i odwołując się do poglądów J. Pennebakera, J. Trzebińskiego, L. Bellaka, W. Stilesa, P. i J. Lysakerów, G. Dimaggio, przywołują różnorodne kryteria dobrej narracji. Podkreślają, że warunki takiej narracji są spełnione tylko wtedy, gdy spełnione są warunki korespondencji i dialogu. 

Opracowanie Jacka Paluchowskiego dotyczy Komputerowej analizy narracyjności. Wybranych problemów metodologicznych. Autor wskazuje na możliwości i ograniczenia korzystania z programów komputerowych w analizie narracji. Następne teksty – Magdaleny Budziszewskiej Możliwości wykorzystania programu Atlas.ti w psychologicznych badaniach nad narracją, przedstawiający problemy metodologiczne wynikające z wykorzystania programów komputerowych w badaniach narracyjnych, oraz Emilii Soroko Określenie wad i zalet metod generowania autonarracji, zwracający uwagę na sposób konstruowania instrukcji w badaniach narracyjnych, a także Ewy Kruchowskiej Metoda wielostopniowej analizy i interpretacji hermeneutycznej materiału empirycznego, opisujący autorską metodę hermeneutyczną – podejmują kwestie istotne dla wykorzystania narracji jako narzędzia w badaniach psychologicznych. Tę część książki zamyka artykuł Ewy Marty Dryll Badanie pól skojarzeniowych jako metoda ustalania znaczenia metafor, w którym autorka podkreśla niejednoznaczność języka i wskazuje na rolę, jaką w odsłanianiu znaczeń pełnią metafory. 

W części drugiej tego tomu, zatytułowanej Procesy psychiczne w narracjach, Elżbieta Dryll analizuje związki narracji z „życiem”. Punktem wyjścia rozważań prezentowanych w artykule Wielkie i małe narracje w życiu człowieka jest teza Brunera o ich wzajemnym wpływie. Autorka podkreśla, że „tożsamość nie tyle jest zapisem biografii, ile nadrzędną strukturą semantyczną organizującą znaczące epizody – nie opisem faktów, ale sposobem układania tych faktów w całość”. Podaje przykłady badań empirycznych dotyczących związków doświadczenia i tożsamości. O tym, jak doświadczenia wpływają na wątki historii, stanowi odniesienie małych, indywidualnych narracji do tekstów kultury, określanych mianem wielkich narracji. 

Opracowanie Małgorzaty Chądzyńskiej Opisy działań a poczucie wpływu na otaczającą rzeczywistość. Wykorzystanie nominalizacji w autonarracjach rodzinnych odnosi się do problemu badania etosu rodzinnego poprzez semantyczną analizę narracji. Aleksandra Jasielska w tekście Analiza narracji jako źródła wiedzy o emocjach. Prezentacja metodywskazuje, że ludzie relacjonują swoje przeżycia emocjonalne w narracji dosłownie lub symbolicznie, a inni ludzie, słuchając narracji, mogą czerpać w ten sposób wiedzę o emocjach. W artykule Narracje a wyobrażenia o życiu człowieka. Ujęcie z perspektywy psychologii głębi Krystyna Węgłowska-Rzepa zwraca uwagę na to, że indywidualne historie generują odmienne narracje, ich autorzy próbują w ten sposób opisać i zrozumieć świat, w którym żyją. 

Trzecią część książki, która nosi tytuł Osobowość i tożsamość jako przedmiot badań narracyjnych, otwiera tekst Elżbiety Chmielnickiej-Kuter i Piotra Olesia Ja dialogowe. Jego autorzy podejmują dyskusję na temat specyfiki „głosów wewnętrznych” i dialogowych relacji między nimi. Elwira Brygoła w opracowaniu Zagrożona tożsamość rozważa złożony charakter naruszania przebiegu procesów tożsamościowych oraz mechanizmów radzenia sobie w tej sytuacji. Bogna Bartosz i Agnieszka Zubik w pracy Przez pryzmat małych narracji. Próba ujęcia tożsamości w kontekście doświadczeń autobiograficznychprzyglądają się specyficznym doświadczeniom (przeżyciom, refleksjom, znaczeniom) budującym sposób życia jednostki i obszary jej zaangażowań. 

Książkę zamyka tekst Karoliny Małek i Anny Cierpki Narracja o sobie młodych dorosłych a specyfika funkcjonowania ich rodzin. Analiza porównawcza Polski i Włoch. Autorki, na podstawie wyników badań prowadzonych w Polsce i we Włoszech z udziałem młodych dorosłych, analizują sposoby konstruowania obrazu własnej osoby w narracji w powiązaniu ze specyfiką ich funkcjonowania w rodzinie. 

Tom Badania narracyjne w psychologii jest próbą odpowiedzi na pytanie: jak uczynić narrację przedmiotem badań psychologicznych? Jego autorzy zwracają przede wszystkim uwagę na bogactwo i niezwykłość danych zawartych w narracjach. 

Mamy nadzieję, że książka ta stanie się cennym uzupełnieniem doniesień badawczych z kręgu szeroko pojętej humanistyki. Osobom zainteresowanym problematyką narracji proponujemy także lekturę zbioru tekstów Psychologia małych i wielkich narracji.



Przypisy
* Za symboliczną cezurę ruchu narratywistycznego na ogół uznaje się opublikowanie w 1981 roku przez Thomasa Mitchella pracy pt. On Narrative, diagnozującej zaistniałe w naukach społecznych zjawisko tzw. przesunięcia narracyjnego (narrative shift, narrative turn) (Denzin, 2006; Rosner, 2006).

Bibliografia 
Jabes, E. (2004). Księga Pytań. Kraków: Wydawnictwo Austeria. 
Rosner, K. (2006). Narracja, tożsamość i czas . Kraków: Wydawnictwo Uniwersitas. 
Denzin, N.K. (2006). Foreword. W: M. Andrews i in. (red.), Lines of Narrative: Psychosocial Perpectives. London, New York: Routledge.