Część 1: Czym jest empatia i świadomość potrzeb

Rozdział 1: Trzeci Wymiar i Jasność Zintegrowana – wprowadzenie

Rozdział 2: Budowanie kapitału firmy na czynniku ludzkim

Rozdział 3: Podstawowe zasady Porozumienia bez Przemocy

Rozdział 4: Zastosowanie świadomości potrzeb w miejscu pracy

Część 2: Empatia w praktyce

Rozdział 5: Jak zwiększyć własną wydajność

Rozdział 6: Jak zwiększyć wydajność interpersonalną

Rozdział 7: Jak zwiększyć wydajność zespołu i organizacji

Rozdział 8: Narzędzia podejmowania decyzji na podstawie potrzeb

Część 3: Zmieniamy nasze miejsca pracy

Rozdział 9: Miejsce prac wolne od złości, poczucia winy, strachu i wstydu

Rozdział 10: Kontakt z ludźmi, którzy są wyzwaniem dla naszych umiejętności

Rozdział 11: Miejsca pracy przyszłości

Załączniki

Bibliografia

Literatura PbB w Polsce

O Autorce

Seksualna agresja kobiet

Valentyna Guminska

Szkoła Nauk Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii PAN

Warszawa

Nie tak dawno w Polsce tematyka badań nad agresją kobiet została poszerzona o dosyć kontrowersyjny wątek – agresję seksualną kobiet wobec mężczyzn. Zjawisko to nie ma tak dużej skali jak agresja seksualna mężczyzn, jednak istnieje i niewątpliwie zasługuje na zainteresowanie badaczy. W polskiej literaturze przedmiotu nie znajdziemy jeszcze zbyt wielu danych, w artykule odwołuję się do badań przeprowadzonych w USA. Temat agresji seksualnej kobiet jest podejmowany przez badaczy amerykańskich już od lat siedemdziesiątych XX wieku, a literatura przedmiotu jest bardzo bogata.

Próba definicji

Brak jest jednej ogólnie przejętej definicji ludzkiej agresji. Ponieważ zachowania agresywne możemy interpretować w zależności od dyscypliny badań, ich celu i przyjętej metodologii jako cechę, stan lub proces, to wynikiem będą różne definicje i opisy tych zachowań. Ze względu na temat niniejszego artykułu przyjęłam następującą definicję: „Agresja interpersonalna jest zachowaniem tak zorganizowanym, aby prowadziło do wyrządzenia szkody i/lub sprawienia cierpienia innym osobom” (Frączek, 1993).

Formy agresji (fizyczna, werbalna, seksualna, samoagresja, pośrednia, proaktywna, reaktywna i in.) zależą od czynników kulturowych (np. normy społeczne, system edukacji), sytuacyjnych, indywidualnych (np. płeć, wiek agresora, obiekt agresji), psychologicznych.

Zakres pojęcia „agresji seksualna” jest bardzo szeroki i obejmuje „wymuszone działania seksualne, takie jak stosunek płciowy, seks oralny, analny, pocałunki i pieszczoty, przy zastosowaniu różnych form przymusu (np. użycie siły fizycznej lub groźba jej użycia), wykorzystywanie niezdolności ofiary do oporu, przymus werbalny, a także niepożądane zainteresowanie seksualne w formie nękania, chodzenia za ofiarą czy obscenicznych wypowiedzi, np. telefonicznych (Abbey, McAuslan, Ross, 1998; Belknap, Fisher, Cullen, 1999, za: Krahe, 2005).

Barbara Krahe (2005) uważa, że istnieją przynajmniej trzy definicje agresji seksualnej:

• prawna – określająca zachowania stanowiące wykroczenia seksualne);
• badawcza (tworząca podstawę pracy teoretycznej i badań empirycznych dotyczących występowania i przyczyn agresji seksualnej);
• potocznego dyskursu – na podstawie której decyduje się, czy konkretny przypadek można uznać za akt agresji seksualnej i przyznaje się osobom biorącym w nim udział role ofiary i sprawcy.

Definicje agresji seksualnej przyjęte w badaniach psychologicznych obejmują szerszy zakres strategii przymusu i zachowań agresywnych niż definicje prawne, które ograniczają się do naruszenia prawa, tzn. gwałtu lub usiłowania gwałtu. W artykule odwołam się do badań, w których „napaść seksualna definiowana jest w kategoriach stereotypu «prawdziwego gwałtu», charakteryzującego ten czyn jako atak osoby używającej przemocy fizycznej oraz werbalnej do zmuszania ofiary do aktów seksualnych” (Krahe, 2005).

Ze względu na relację między ofiarą a agresorem odróżniamy podtypy gwałtów: gwałt dokonany przez osobę obcą (ofiara jest nieznana agresorowi), gwałt dokonany przez osobę znajomą (ofiara nie jest osobą zupełnie nieznaną agresorowi), gwałt na randce (ofiara i agresor pozostają w pewnym związku uczuciowym), gwałt partnerski (na współmałżonce/współmałżonku); ostatni jest dosyć trudny do zidentyfikowania ze względu na niedoszacowanie statystyczne, które z kolei wynika z braku zgłoszeń przez ofiary przemocy domowej.

Według angielskich i walijskich statystyk przestępczości z 1999 r. (za: Krahe, 2005) w Wielkiej Brytanii w latach 1998–1999 zarejestrowano 7139 gwałtów i 19 643 napaści o podłożu seksualnym na kobiety. W tym samym okresie zgłoszono 353 gwałty i 3672 napaści na tle seksualnym, których ofiarami byli mężczyźni.

Do końca lat osiemdziesiątych XX wieku w artykułach prawnych płeć ofiary gwałtu była określana jako kobieca. Dopiero w latach 1990–2000 w niektórych krajach, takich jak Niemcy, USA, Wielka Brytania, wprowadzono poprawki prawne, poszerzając np. zakres działań/czynów składających się na gwałt (np. seks oralny, analny, wykorzystanie ubezwłasnowolnienia ofiary, żeby zmusić ją do czynności seksualnych), uznano gwałt małżeński, gwałt na niepełnosprawnych, którzy nie potrafią/nie są w stanie definitywnie wyrazić swojego sprzeciwu, zniesiono również ograniczenie co do płci ofiary (por. Krahe, 2005).

Badania empiryczne, poglądy i tendencje

W badaniach na temat seksualnej agresji kobiet najczęściej wykorzystuje się opisy własne agresorek, opisy tego zachowania przez ofiary, statystyki i raporty policyjne o dokonanych gwałtach lub ich próbach. Laboratoryjne badanie seksualnej agresji kobiet jest praktycznie niemożliwe ze względu na metodologię takich badań. W badaniach agresji seksualnej mężczyzn „pobudzenie mierzy się metodą fallometrii, która informuje o zmianach erekcyjnych w następstwie kontaktu z bodźcami seksualnymi (...) [Chodzi o to] czy mężczyźni agresywni seksualnie reagują większym podnieceniem na obrazy przymusowych aktów seksualnych w porównaniu z aktami nieprzymusowymi (...)” (Krahe, 2005, s. 185). Takie fizyczne reakcje nie są widoczne u kobiet (McDonel, McFall, 1991).

Taktyki

Przegląd badań dotyczących konkretnej taktyki i sposobów wyrażania agresji oraz form przymusu stosowanych przez kobiety i mężczyzn pokazuje ich duże zróżnicowanie. Kobiety częściej stosują agresję werbalną (w odróżnieniu od agresorów płci męskiej, którzy posługują się agresją fizyczną; Krahe, 2005), taktyki pośrednie, polegające na zapraszaniu mężczyzn do siebie, dotykanie, podniecanie pocałunkami lub otwarte zachęcenie do aktywności seksualnej (Clements-Schreiber, Rempel, Desmarais, 1998), stosują również presję psychologiczną i perswazję (Lottes, 1992).

Wyniki badań Andersona i Aymami (1993) (metoda samoopisu zachowań agresorek) pokazują, że 79,2% kobiet starało się podniecić mężczyznę, 24,5% mówiło rzeczy niezgodne z prawdą, 11,3% stosowało presję werbalną, 52,4% wykorzystało sytuacje, kiedy mężczyzna był odurzony po narkotykach lub pod wpływem alkoholu.

Według badań Andersonów (Anderson, Anderson, 1996) 28,5% kobiet stosowało agresję werbalną, natomiast tylko 7,1% przyznało się do agresji fizycznej lub gróźb jej zastosowania. Tego również dowodzą wyniki metaanalizy, bazującej na badaniach nad agresją fizyczną. Stwierdzono, że ten rodzaj agresji jest mniej właściwy kobietom niż mężczyznom. Jednak zanotowano takie sytuacje, kiedy zachowania kobiet i mężczyzn są niemalże identyczne, oraz takie, kiedy kobiety częściej wyrażają agresję fizyczną (np. bicie dzieci; por. Anderson, Struckman-Johnson, 1998, s. 10).

Badani podają bardzo różne sposoby zmuszania ich do działań seksualnych. Większość mężczyzn doznawało presji słownej ze strony partnerki, gróźb, że opowie ona innym o ich seksualnej niesprawności, tym samym podważając ich męskość. W niektórych przypadkach kobiety szantażowały swoich partnerów zerwaniem stosunków kobieco-męskich w razie niezaspokojenia ich seksualnych potrzeb. Takie sposoby stanowią psychologiczne taktyki wykorzystywane przez kobiety. 28% badanych mężczyzn było zmuszanych do uprawiania seksu przez kobiety stosujące kombinację psychologicznego i fizycznego przymusu (np. mimo braku zgody na kontynuowanie działań o podłożu seksualnym następowało rozbieranie, natarczywe dotykanie i w końcu mężczyzna się poddawał) (Muehlenhard, Cook, 1988; Greer, Buss, 1994; Berdahl, Magley, Waldo, 1996). Natomiast mężczyźni w nakłanianiu do seksu posługują się na ogół fizycznym przymusem.

Na podstawie przeglądu badań międzykulturowych Straus (2004) stwierdził, że kobiety i mężczyźni przejawiają podobny poziom agresji, jeśli chodzi o zachowania agresywne w stosunku do współmałżonków, ale na ogół to przedstawicielki płci pięknej są narażone na ponoszenie szkód wynikających z incydentów wewnątrzrodzinnych. Według tych danych w większości przypadków agresja kobiet jest powodowana samoobroną i tylko w 1/4 przypadków kobiety są inicjatorkami zachowań agresywnych.

W badaniach nad agresją interpersonalną przeprowadzonych przez Weinberga w 1996 r. (za: Anderson, Struckman-Johnson, 1998) odnotowano, że więcej kobiet niż mężczyzn zgłasza lekkie uderzenia, kopanie, kąsanie (gryzienie) przez partnera na randkach. Jednak oskarżenia o zachowania tego typu są zgłaszane także przez płeć męską pod adresem kobiet. Jeszcze Mould i Fillion w 1996 r. sugerowali, że zarówno literatura naukowa, jak i statystyki ignorują dane świadczące o agresji kobiet wobec swoich partnerów, ponieważ wciąż funkcjonuje feministyczny stereotyp „mężczyzny jako agresora/napastnika” oraz „kobiety jako ofiary” (tamże). Ponadto w świadomości społecznej funkcjonuje przekonanie, że to wyłącznie mężczyźni molestują dzieci. Tymczasem, jak potwierdzają liczne badania, kobiety i młode dziewczęta również przejawiają takie zachowania (badania z 1981 r. prowadzone przez Fritza, Stolla i Wagnera, Risin i Koss w 1987 r., Finkelhora w 1979).

Jak wykazały badania Davida Lisaka i Jima Hoppera średnio 17% chłopców – ofiar seksualnego molestowania, miało kontakt fizyczny z agresorem, natomiast ponad 25% badanych doznało przemocy seksualnej pośrednio (na przykład wizualnie – zmuszanie do oglądania intymnych części ciała). W badaniach wykorzystano kwestionariusz składający się z 18 pozycji, z których 17 stanowiło opisy możliwych zachowań, i jednej pozycji dającej możliwość odpowiedzi otwartej. Jeśli badany zaznaczał, że „incydent” przydarzył mu się w wieku 13 lat lub wcześniej oraz że agresor był o 5 lat starszy, to takie zachowanie było kategoryzowane jako nadużycie (abusive). Podobne kryteria były stosowane wobec ofiar będących w wieku 14–15 lat, jeśli agresor był o 10 lat starszy. Gdy wiekowa różnica pomiędzy ofiarą a agresorem była mniejsza, wtedy kierowano się wypowiedziami ofiary na temat doznanych przeżyć, stopnia negatywnych uczuć oraz rezultatów mających wpływ na dalsze zachowanie ofiary. Dane dowodzą, że kobiety agresorki molestują, korzystając z pomocy innych osób, lub działają samodzielnie, a ich wiek był dużo wyższy niż wiek osoby molestowanej (Anderson, Struckman-Johnson, 1998, s. 10).

Michele E. Clements-Schreiber, John K. Rempel, Serge Desmarais (1998) w obszernym artykule przedstawiają strategie agresywnych zachowań kobiet. Odwołują się do badań N.B. McCormicka (1979), które pokazują, że kobiety są traktowane pobłażliwie, ponieważ – jak się powszechnie sądzi – nie potrafiłyby skrzywdzić. Tymczasem, jak wykazuje wiele innych badań, kobiety nie korzystają z biernego modelu zachowań seksualnych, kiedy dążą do uprawiania seksu, a niektóre z nich są wręcz jego inicjatorkami (uważają to za przejaw seksualnej emancypacji) (O’Sullivan, Byers, 1993; O’Sullivan, Lawrance, Byers, 1994).

Cindy Struckman-Johnson, David Struckman-Johnson i inni (por. Anderson, Struckman-Johnson, 1998) podają przykłady udokumentowanych raportów, według których mężczyźni są gwałceni, będąc w stanie odurzenia alkoholowego lub narkotykowego, i nie wykazują przy tym oznak postawy obronnej w celu zachowania nietykalności cielesnej. Innymi słowy, autorzy zaznaczają, że mężczyźni nie zawsze się bronią czy są w stanie się obronić, i dlatego nie zawsze mają dowody na to, że zaistniałe zdarzenie było niezgodne z ich wolą i może być zaliczone do kategorii gwałtu.

Biała Alina – doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie Filologii Polskiej Akademii Świętokrzyskiej. Współautorka programów i podręczników do języka w gimnazjum (Czytam świat), liceum (Język, literatura, kultura) i szkole zawodowej (Człowiek w świecie kultury). W latach 1996–2006 członek Kolegium Redakcyjnego Języka Polskiego w Liceum. Autorka artykułów na temat literatury współczesnej. Interesuje się szczególnie związkami literatury z innymi dziedzinami sztuki.

Bohajedyn Tomasz – rysownik i grafik, absolwent Wydziału Historii na UJ w Krakowie. Redaktor w Krakowskim Oddziale Wydawnictwa Ossolineum. Autor rysunków i grafik, a także krótkich impresji literackich. Publikował w kilkunastu pismach kulturalno-naukowych, m.in.: „Akancie”, „Aspektach Filozoficzno-Prozatorskich”, „Kresach”, „Kartkach”, „Lewą Nogą”, „Poezji Dzisiaj” i „Ricie Baum”.

Chodźko Ryszard – pracownik akademicki, literaturoznawca, eseista, pisarz. W roku 1980 ukazała się jego praca doktorska Pejzaże świadomości (o powieści o pisarstwie Kazimierza Truchowskiego). Autor książek literaturoznawczych i kulturowych, m.in. Wyobraźnia wyzwolona (1992), Strefy konfesji i kreacji (1993), Konfesja podmiotowa (1994), Zabalsamowana Dolina (1994); autor prozy artystycznej: Pokrzyk (1987), Anioły (1990), Gadające Głowy (1992), Księga pragnień (1993), Bóg Wschodzącego Słońca (2000). Niebawem ukaże się książka zainspirowana psychoanalizą literatury pt. Szyfry nieskończoności.

Cywińska-Dziekońska Marta – dr, romanistka, autorka kilku zbiorów poezji i prozy, wystaw-rekwizytorni oraz performances inspirowanych kulturą celtycką; tłumaczka literatury francuskojęzycznej, felietonistka, krytyk literacki. Pisze i publikuje przede wszystkim w języku francuskim. Autorka książek Skrzydła nad Transylwanią (nagroda literacka im. Wiesława Kazaneckiego Prezydenta Miasta Białegostoku; ENETEIA, 2005) i Bulimia emocjonalna (2006). Adiunkt na Wydziale Nauk Humanistycznych SGGW w Warszawie.

Dudek Zenon Waldemar – specjalista psychiatra, zajmuje się psychoterapią indywidualną, psychologią osobowości i psychologią kultury; autor artykułów, opracowań i książek z zakresu psychologii głębi, szczególnie jungowskiej, oraz psychoterapii – m.in. Psychologia integralna Junga (1995; 2006), Jungowska psychologia marzeń sennych (1997; 2007), Podstawy psychologii Junga (2002). Współautor książki Psychologia kultury. Doświadczenia graniczne i transkulturowe (2005). Współredaktor zbioru tekstów pt. Spotkania z Jungiem (2007). Redaktor naczelny i wydawca „ALBO albo. Problemy psychologii i kultury”.

Figielski Krzysztof – studiował na Wydziale grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; dyplom w 1982 roku w pracowniach plakatu prof. M. Urbańca i malarstwa prof. T. Pągowskiej. Zajmuje się rysunkiem, ilustracją, grafiką wydawniczą. Wystawia w kraju i za granicą. Publikuje prace w pismach literackich i artystycznych.

Fijałkowski Paweł – archeolog i historyk, pracownik naukowy Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie; zajmuje się dziejami Żydów w dawnej Polsce (X–XVIII w.), historią polskiego protestantyzmu, pradziejami Mazowsza oraz homoerotyzmem w starożytnej Grecji i Rzymie. Autor książki Seksualność, psyche, kultura. Homoerotyzm w świecie starożytnym (ENETEIA, 2007).

Gębala Przemysław – jezuita, absolwent etnologii i socjologii na Uniwersytecie Jagiellońskim, obecnie związany z Wyższą Szkołą Filozoficzo-Pedagogiczną IGNATIANUM w Krakowie. Zajmuje się socjologią i filozofią kultury oraz psychologią społeczną.

Guminska Valentyna – urodziła się w 1979 w Żytomierzu (Ukraina), w rodzinie polskiego pochodzenia. Doktorantka w Szkole Nauk Społecznych Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Pisze pracę doktorską „Doświadczenia związane z akulturacją a przejawy i natężenie agresji u kobiet-migrantek z Ukrainy. Porównanie wyników prób badawczych kobiet w wieku 20–50 lat w Warszawie (Polska), Kijowie (Ukraina), Filadelfia (Stany Zjednoczone)” pod opieką naukową prof. Pawła Boskiego. Od września 2007 prowadzi badania w USA oraz studiuje w Drexel University w Philadelphii.

Janus Edyta – doktorantka II roku socjologii oraz studentka V roku psychologii na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. W ramach współpracy z Uniwersytetem Śląskim oraz Wyższą Szkołą Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach prowadzi zajęcia dydaktyczne. Interesuje się profilaktyką oraz leczeniem erotomanii, uczestniczy, jako obserwator, w procesie leczenia i terapii osób uzależnionych od seksu.

Komendant Anna – ukończyła Wydział Filozofii Chrześcijańskiej (kierunek psychologia). Odbyła szkolenia predystynujące do uzyskania licencji psychoterapeuty PTP, a od 2001 roku do chwili obecnej uczy się psychoanalizy lacanowskiej (seminaria, superwizja, grupa kliniczna). Pracowała w oddziałach leczenia psychoz, uzależnień, nerwic i depresji oraz w centrach psychoterapii. Obecnie pracuje jedynie prywatnie w swoim gabinecie, gdzie słucha wszystkich, którzy przychodzą z powodu kryzysu satysfakcji czy też z powodu cierpienia.

Machut-Mendecka Ewa – absolwentka arabistyki na Uniwersytecie Warszawskim, pasjonuje się literaturą i językiem świata arabskiego. Interesuje się kulturą, problematyką społeczną i etnologiczną obszarów muzułmańskich oraz religią islamu. Autorka wielu artykułów i książek. Napisała m.in.: Współczesny dramat egipski (1984), Główne kierunki rozwojowe dramaturgii arabskiej (1992), The Art of Arabic Drama. A Study in Typology (1997), Studies in Arabic Theatre and Literature (2000), Archetypy islamu (2004), Świat tradycji arabskiej ( 2005). Jest profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego oraz Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej. Członek redakcji „ALBO albo. Problemy psychologii i kultury”.

Nosal Czesław S. – profesor psychologii, studia ukończył na Uniwersytecie w Poznaniu (1966). Pracuje na Politechnice Wrocławskiej – kieruje Zakładem Psychologii Zarządzania i Zachowań Konsumenckich, oraz w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu. Członek Komitetu Nauk Psychologicznych PAN. Jego główny wątek badawczy stanowią procesy umysłowe, modele ogólne i różnice indywidualne, typy umysłu, zdolności, style poznawcze. Ważniejsze książki: Psychologiczne modele umysłu (1990), Diagnoza typów umysłu (1992), Psychologia decyzji kadrowych (1999), Psychologia myślenia i działania menedżera (2001), Czas psychologiczny (2004; współautor).

Pajor Kazimierz – ks. dr, po studiach filozoficzno-teologicznych w Tarnowie przyjął święcenia kapłańskie (1985), studia doktoranckie na Papieskim Wydziale Teologicznym w Poznaniu zakończył rozprawą doktorską nt. Rola archetypu w analitycznej psychologii C.G. Junga (1990). Autor wielu artykułów dotyczących teologii i psychologii głębi oraz książek Psychologia archetypów Junga (2004), Śladami Junga (2006), Psychoanaliza Freuda po stu latach (w przygotowaniu). Jako teolog zainteresowany jest szczególnie możliwością włączenia krytycznie ocenionych teorii psychologii głębi do różnych dziedzin teologii. Współpracuje z Redakcją „ALBO albo” i wydawnictwem ENETEIA.

Pudełko Jakub Jan – student ostatniego roku kulturoznawstwa (specjalność filmoznawstwo – medioznawstwo) Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W roku 2005 zdobył wyróżnienie podczas dziewiątej edycji konkursu krytyki filmowej im. K. Mętraka. W tym samym roku współpracował z ogólnopolskim miesięcznikiem „DVD Video Magazyn”. Zajmuje się m.in. zgłębianiem problematyki relaksacyjnego i psychohigienicznego wpływu filmu na widzów. W 2006 roku publikował artykuły na podobny temat m.in. w ogólnopolskim periodyku poświęconym audiowizualności „Panoptikum” oraz piśmie literaturoznawczym „Parnasik”. Jednym z jego głównych zainteresowań jest film polski po 1945 roku.

Siwek Felix Zbyszek – ukończył studia psychologiczne na UJ (1968 rok). Pracował przez 18 lat w Instytucie Pedagogiki UJ, w tym czasie uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych. Od 21 lat mieszka z rodziną w Szwajcarii. Odbył tam szkolenie terapeutyczne w zakresie biosyntezy i od kilkunastu lat prowadzi własną praktykę. Pracuje m.in. w zespole redakcyjnym „Czasopisma dla Mężczyzn” („Männerzeitung”), działa w kilku organizacjach społecznych zajmujących się problematyką przemian w kulturze i świadomości (m.in. Network HOLON).