Kofani (Cofanes) to nazwa nadana temu ludowi przez sąsiadujące z nim grupy etniczne i oznacza „ludzi, którzy pływają”. Sami określają się jako A'i – ludzie, prawdziwi ludzie. Zamieszkują Amerykę Południową – rejon Amazonii, tereny Ekwadoru i Kolumbii. Reprezentują typ kultury lasów tropikalnych. Ich liczebność wynosi ok. 1500 osób, a język jest dotychczas nie sklasyfikowany. Grupa omawiana w tej pracy zamieszkuje obszar północno-wschodniego Ekwadoru, Oriente, brzegi rzeki Aguarico (w pobliżu miasteczka Lago Agrio). Obserwacje prowadzono w osadzie o nazwie Dureno.

Kofani nie używają już tradycyjnych strojów, co jest efektem wpływu pierwszych misjonarzy. Ich strój przybrał kształt niebieskiej lub czarnej tuniki, tzw. cushma, u mężczyzn i biało-czerwonej sukni u kobiet. Dodatki używane w trakcie uroczystości oraz rytuału yagé to: korona z kolorowych piór, naszyjniki z korali, nasion i zębów zwierząt, pióra w nosie, uszach i ramionach oraz indywidualny makijaż, tzw. tévacho. Na co dzień Kofani noszą ubiór zbliżony do stroju kolonów (Ekwadorczyków).

Pomieszczenia mieszkalne, wcześniej 2–3 generacyjne, obecnie są zamieszkiwane przez jedną rodzinę. Domy, ze względu na okresowe zagrożenie zalewem, budowane są na ok. 1,5-metrowych palach. Mają wymiary 6x4x3m lub 6x8x3m i są pokryte liśćmi palmy. We wnętrzu znajdują się charakterystyczne hamaki oraz palenisko umieszczone na drewnianej platformie wysypanej piaskiem.
Podstawę pożywienia Kofanów stanowią banany, juka, ryż oraz mięso ryb, żółwi, małp i ptactwa. Dietę uzupełniają produktami kupowanymi u białych. Piją napój z rozgotowanych bananów oraz yoko (ma działanie podobne do kawy).

Gospodarka tej grupy etnicznej oparta jest na rolnictwie (banany, juka, kawa), myślistwie, rybołówstwie i zbieractwie. Obecnie Kofani hodują też świnie i krowy, sprzedają wyroby rękodzielnicze oraz środki lecznicze. Dochód uzupełniają turystyką i pracą u kolonów.

Kofani są patrylinearni, żyją w osadach opartych na egzogamii. Tradycyjnie podział społeczności odbywał się według klanów, a Kofani byli poligamiczni. Obecnie podział ten zanika i dominują związki monogamiczne. Organizacja społeczna Kofanów znajduje oparcie osobie szamana – lidera politycznego i religijnego, a także plemiennego medyka. Tradycyjne wierzenia oparte są o cykle narracyjne – mity, w których główną postacią jest bóg Chiga oraz duchy cocoyas i cuancuas. Centrum systemu religijnego, a jednocześnie leczniczego, stanowi rytuał zażywania wywaru ze świętej rośliny yagé. Obecnie jest on coraz rzadziej odprawiany – tradycyjny system religijny jest wypierany przez wskazania misjonarzy ewangelickich.

Kofani podlegają silnym procesom akulturacji, w większości są dwujęzyczni (używają języka kofan oraz kastylijskiej odmiany języka hiszpańskiego). Od kilku wieków są poddani wpływom białych kolonów – zbieraczy kauczuku, chininy, poszukiwaczy złota, ropy naftowej, a także misjonarzy. Ostoją tradycji oraz rytuałem konsolidującym tę grupę etniczną pozostaje jednak nadal rytuał yagé, służący reaktualizacji podstawowych mitów Indian Kofan2 (patrz mapki oraz zdjęcia z osady Dureno).


Porządek kulturowy Kofanów

Jak wspomniałem wcześniej, centrum, wokół którego skupia się porządek kulturowy Indian Kofan, jest rytuał zażywania wywaru z psychoaktywnej rośliny yagé3. Jest to popularna od tysięcy lat Ameryce Południowej „święta roślina”, wyznaczająca niszę ekologiczno-kulturową od południowej Boliwii, poprzez Peru i Ekwador, po północno-zachodnią Amazonię Kolumbijską. Jest podstawą systemu religijnego i medycznego 72 grup plemiennych zasiedlających te tereny, przez niektórych autorów (Fericgla, Robinson – patrz bibliografia) uznawana za punkt wyjścia wzorów i wartości kulturowych. Inne nazwy stosowane na określenie yagé to: nepé, daime oraz najczęstsza – ayahuasca.

Rytuałem yagé kieruje szaman, często formalny i duchowy przywódca grupy, człowiek wiedzy, lekarz. Jest znawcą tej rośliny, zna sposób przyrządzania wywaru oraz system mityczny związany z rytuałem. Rytuał odbywa się z dala od osady, w specjalnej chacie rytualnej, zwanej yagé t'sa'o. Z reguły biorą w nim udział mężczyźni, a kobiety i dzieci jedynie w przypadku choroby. Pierwszym etapem rytuału jest wyszukanie, zebranie i przyniesienie składników niezbędnych do sporządzenia wywaru. Następnie przez kilka godzin, z zachowaniem szeregu reguł, szaman przygotowuje wywar. Poszczególne czynności to: cięcie pnącza na kawałki, obłupywanie z kory, wyłuskiwanie środka – cuerpo de yagé, noszenie wody, wrzucanie yagé oraz yagé o'k'o, gotowanie przez ok. 4 godziny, oczyszczanie i chłodzenie wywaru – yagé veneno. Po tych czynnościach prowadzący rytuał przebiera się w specjalny strój (cushma), zakłada ozdoby, maluje twarz nasionami rośliny achiote i czeka na zapadnięcie zmroku.

Właściwa część rytuału odbywa się w nocy i polega na piciu wywaru z czarek ichiorodiu, magicznego oczyszczania terenu i uczestników rytuału za pomocą kadzidła (kokie), miotełki z liści (sanganga) dymu tytoniowego oraz śpiewania rytualnych pieśni. Zabiegi oczyszczające mają chronić przed wpływem złych sił (davu) i umożliwić kontakt ze światem mitycznych wizji. W trakcie rytuału, który trwa przez całą noc, uczestnicy dzielą się swoimi wizjami.

Yagé jest rośliną halucynogenną, która przez etnografów zaliczana jest do tzw. enteogenów4 – środków umożliwiających członkom grup plemiennych kontakt z bóstwem. W literaturze przedmiotu opisuje się ją jako amplifikator doświadczenia, środek wprowadzający odmienny stan świadomości. Osoby zażywające yagé opisują, iż ułatwia introspekcję stanów emocjonalnych oraz doświadczeń przeszłych i teraźniejszych. Dominują pozytywne uczucia; jeśli osoby płaczą, to opisują ten płacz jako katartyczny. Pojawiają się doznania plastycznych wyobrażeń oraz wzmożona zdolność do asocjacji słownych i wizualnych.

Yagé określa się też jako środek oneirogeniczny – stąd analogia wizji do snów, snów przeżywanych na jawie. Przeważają w nich dynamiczne wyobrażenia, jaskrawe kolory, wężowe kształty przechodzące w swe wariacje. Dźwięki, zaczynające się od charakterystycznego „buczenia”, przyjmują później przyjemne dla odbiorcy linie melodyczne. Pojawiają się też refleksje na temat swego obecnego stanu, a problemy znajdują podobno łatwe rozwiązanie. Badacze tego środka mówią o autoedukacji emocjonalnej, jaka dokonuje się w trakcie jego zażywania. Nie powoduje on żadnych skutków ubocznych. Z badań wynika też, iż nie prowadzi do uzależnienia fizycznego ani psychicznego. Posiada natomiast działanie antymalaryczne, przeciwgrzybicze i wymiotne. W 1929 roku podejmowano próby wykorzystania go do leczenia choroby Parkinsona. W latach 40. badano właściwości yagé jako stymulatora układu nerwowego, a w 1959 jako inhibitora MAO (patrz Fericgla, 1997, s. 47).

Funkcje rytuału yagé zależą od aktualnych potrzeb grupy i sprowadzają się, w uproszczeniu, do leczenia, inicjacji, doradztwa (przed wojną, polowaniem i innymi ważnymi dla grupy i poszczególnych członków plemienia wydarzeniami), integracji grupy, „pomocy psychologicznej”, ale pije się yagé także dla zgłębiania wiedzy (para conocimiento) oraz dla przyjemności.

Istotnym elementem porządku kulturowego Indian Kofan są mity, przyjmujące postać cykli narracyjnych, reaktualizowanych w trakcie rytuału yagé.

Powodem, dla którego tak szczegółowo przedstawiliśmy charakterystykę tej grupy oraz rytuał yagé, jest niemożność odseparowania zjawiska mitu od osoby szamana, świętej dla Kofanów rośliny yagé i samego rytuału jej zażywania.


Znaczenie enteogenów (halucynogenów) w mitoterapii

U Kofanów nie istnieje podział na choroby psychiczne i somatyczne. Osoba wymagająca pomocy, chora, zgłasza się do szamana, który w przypadku prostych chorób zaleca odpowiednie zioła lub zachowania, w przypadku trudniejszych odprawia rytuał yagé. Sam zażywa wywar z rośliny yagé, by w wizjach szukać diagnozy i terapii chorego.

Przyczyny chorób według Kofanów tak opisuje jeden z badaczy tej kultury: „Każdy Kofan ma duszę, która może być odseparowana od ciała. Jest też inny rodzaj duszy, synonim ego. Kiedy ta pierwsza opuszcza ciało, osoba staje się chora. Jest to z reguły efekt działania złego szamana – brujo, który wysłał w stronę chorego magiczne strzały. Leczący szaman w swych wizjach wyrusza na poszukiwanie tych magicznych strzał i zagubionej duszy chorego. Odwiedza też yagé a'i, dusze zmarłych szamanów, aby dowiedzieć się, jaką rośliną lub jakim sposobem leczyć chorego” (Robinson, 1979, s. 153).

Fericgla tak opisuje leczenie: „zażywanie tego środka (yagé – przyp. A.P.) zawsze związane jest z koniecznością podjęcia ważnej decyzji w momencie kryzysu lub zmiany życiowej (...), jego zażywanie także obserwuje się w celu leczenia (w przypadku szamana), aby leczyć innych przy pomocy wizji pojawiających się jako efekt picia yagé i w celu autoterapii (w przypadku nieszamana)” (Fericgla, 1997, s. 162). W praktyce szaman rozpatruje problem chorego przy wykorzystaniu swych wizji i w kontekście wiedzy mitycznej, jaką posiada. Leczenie polega na reaktualizacji mitu i jego dopasowaniu do obrazów pojawiających się w trakcie wizji. „Żywy” mit, jako produkt interakcji między znanymi szamanowi świętymi opowieściami a symbolicznymi obrazami jawiącymi się w wizjach, staje się remedium na chorobę (problem) pacjenta.

Proces ten przebiega identycznie w przypadku problemów, które z perspektywy kultury zachodniej nazwalibyśmy psychologicznymi, a więc problemów małżeńskich, wychowawczych, lęku przed czymś/przed kimś, interpersonalnych (np. rywalizacja o pozycję w grupie), zachowań niewłaściwych kulturowo. Jak pisze Robinson, proces ten „daje leczącemu możliwość wejścia w obszar ważnych kulturowo przyczyn choroby” (1979, s. 109), a rola szamana w psychoterapii sprowadza się do bycia „kreatywnym źródłem interpretacji symboli” (s. 110). Fericgla pisze natomiast, iż „język mityczny i plastyczne symbole obecne w rytuale [yagé – przyp. A.P.] (...) i psychoterapii mają funkcję reorientacyjną” (Fericgla, 1979, s. 70).

Na uczestnictwo w rytuale yagé w kulturze Kofan, zgodnie ze schematem Fericgli, można popatrzeć jak na swoistą autopsychoterapię, w której kluczową rolę odgrywa mit jako twór psychologiczno-kulturowy. W stanie świadomości dialogowej istnieje wzmożona zdolność do autoobserwacji i autoedukacji. Mit spełnia tu funkcję mediatora między światem psychicznym jednostki a światem zewnętrznym – społeczno-kulturowym. Staje się narzędziem adaptacji do zmiennych warunków otoczenia i problemów z tego wynikających (wspomniana funkcja adaptacyjna). Ponieważ podstawową funkcję w procesie psychoterapii i autopsychoterapii u Indian Kofan spełnia mit, te formy terapii można określić wspólnym mianem – mitoterapia.

* * *
Materiał przedstawiony w tym rozdziale stanowi próbę zastosowania rozumienia zjawiska mitu w perspektywie psychologiczno-kulturowej do rzeczywistości wybranej grupy etnicznej. Teza o psychologiczno-kulturowym charakterze zjawiska mitu, a więc o możliwości traktowania go jako tworu konstytuującego się między II i III światem popperowskim, w oparciu o schemat Fericgli, znajduje potwierdzenie w porządku kulturowym Kofanów. Działanie tak rozumianego mitu można tam obserwować, w centralnym dla porządku kulturowego tej grupy, rytuale yagé. Mit spełnia tu funkcję mediacyjną (między jednostką a kulturą) oraz adaptacyjną, co widoczne jest m.in. w wykorzystaniu go w psychoterapii (mitoterapii).

Interakcja rzeczywistości psychicznej (zindywidualizowanej symboliki obecnej w wizjach w trakcie stanu tzw. świadomości dialogowej) z rzeczywistością kulturową (cykle opowieści narracyjnych – mity) umożliwia rozwiązanie sytuacji problemowej. Dochodzi do tego w wyniku reaktualizacji odpowiednich fragmentów mitów i ich dopasowania do symbolicznych obrazów tworzących się w umyśle jednostki.