Wstęp

Rozdział 1. Czynnik prywatny w prawie – zaranie dziejów prawa

1.1. Czynnik prywatny w prawie w ogóle (prawo boskie, prawo naturalne)
1.2. Duch prawa w ujęciu filozoficzno‑analitycznym

Rozdział 2. Prywatnoprawne elementy ścigania przestępstw w kontekście historycznym w krajach prawa stanowionego

2.1. Jurysdykcja w prawie rzymskim
2.1.1 Przestępstwa prywatne i publiczne
2.1.2. Rola sędziego prywatnego w klasycznym procesie karnym
2.1.3. Poklasyczny proces karny
2.1.4. Rola consilium i zastępców procesowych
2.2. Elementy prywatne ścigania przestępstw w Polsce w okresie średniowiecza
2.2.1. Organizacja opolna, instytucja „śladu”
2.2.2. Prawidlnik w średniowiecznym prawie sądowym na terenie ówczesnej Polski
2.2.3. Instytucja mediatora
2.2.4. Czynnik prywatny w średniowiecznym sądownictwie europejskim
2.3. Proces karny w Rzeczypospolitej szlacheckiej
2.3.1. Skarga prywatna
2.3.2. Instygator i woźny sądowy
2.3.3. Delator w procesie karnym
2.3.4. Prawo sądowe w Europie
2.4. Znaczenie czynnika społecznego w sądownictwie XIX wieku
2.4.1. Proces karny w Europie
2.4.2. Procedura karna stosowana na terenie Polski pod zaborami
2.4.3. Próby reform procesu karnego w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim
2.5. Rola czynnika prywatnego w procesie karnym w XX wieku
2.5.1. Udział czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości w okresie międzywojennym
2.5.2. Procedura karna w okresie XX‑lecia międzywojennego, rola sędziego śledczego
2.5.3. Przebudowa modelu postępowania karnego w pierwszych latach Polski Ludowej
2.5.4. Państwowe organy ścigania w procesie karnym w okresie wczesnego PRL‑u
2.5.5. Czynnik prywatny w postępowaniu karnym w świetle kodeksu postępowania karnego z 1969 roku
2.6. Model procesu karnego w jurysdykcjach kontynentalnych Europy Zachodniej – Corpus Iuris
2.6.1. Współczesny proces francuski
2.6.2. Współczesny proces niemiecki
2.6.3. Współczesny proces włoski
2.6.4. Projekt zunifikowanego prawa karnego (Corpus Iuris)

Rozdział 3. Czynnik prywatny w ściganiu przestępstw w państwach kręgu common law

3.1. Wymiar sprawiedliwości w dawnej Anglii
3.1.1. Prywatne ściganie przestępstw
3.1.2. Pozycja oskarżonego
3.1.3. Inne osoby prywatne w postępowaniu karnym
3.1.4. Dwie formy postępowania w sprawach karnych
3.1.5. Rola sędziów i przysięgłych
3.2. Postępowanie karne we współczesnej Anglii
3.2.1. Zasada decentralizacji i oportunizmu ścigania w postępowaniu karnym
3.2.2. Rola prokuratury i policji
3.2.3. Prywatne ściganie
3.2.4. Plany reformatorskie
3.3. Prywatne ściganie przestępstw w amerykańskim wymiarze sprawiedliwości
3.3.1. Historyczne podstawy wymiaru sprawiedliwości
3.3.2. Udział czynnika prywatnego w postępowaniu
3.3.3. Postępowanie w sprawach z oskarżenia prywatnego
3.3.4. Rola prokuratora
3.3.5. Qui tam – za rząd i dla siebie
3.4. Czynnik prywatny w procesie karnym w innych państwach kręgu common law
3.4.1. Szkocja
3.4.2. Irlandia
3.4.3. Australia
3.4.4. Nowa Zelandia
3.4.5. Indie
3.4.6. Cypr
3.4.7. Malta
3.4.8. Kanada
3.4.9. Republika Południowej Afryki
3.5. Podsumowanie

Rozdział 4. Czynnik prywatny we współczesnym polskim procesie karnym

4.1. Społeczny obowiązek zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa
4.2. Kontrola wewnętrzna i zewnętrzna kontrola wewnętrzna
4.3. Detektywi
4.4. Wywiadownie gospodarcze i firmy windykacyjne
4.5. Doradcy podatkowi i rzecznicy patentowi
4.6. Biegli sądowi
4.7. Ławnicy
4.8. Przedstawiciele społeczni
4.9. Podmioty prywatne uczestniczące w postępowaniu karnym
4.9.1. Pokrzywdzeni i ich uprawnienia
4.9.2. Podejrzani, oskarżeni i ich uprawnienia
4.10. Obrońcy i pełnomocnicy
4.11. Oskarżyciel i instytucja skargi subsydiarnej
4.12. Mediatorzy – mediacja
4.13. Oddziaływanie czynnika prywatnego na funkcjonowanie ścigania przestępstw i wymiaru sprawiedliwości
4.14. Czynnik prywatny w ściganiu przestępstw i w wymiarze sprawiedliwości w ujęciu systemowym

Rozdział 5. Postulat prywatyzacji funkcji śledczej państwa w obszarze przestępczości gospodarczej

5.1. Państwowe organy ścigania w postępowaniu przygotowawczym – nieprawidłowości funkcjonowania
5.1.1. Rządy statystyki
5.1.2. Niewiedza funkcjonariuszy
5.1.3. Błędy organów i funkcjonariuszy
5.1.4. Fałszywe poczucie omnipotencji
5.1.5. Arogancja wobec problemów i ludzi
5.2. Reformy prokuratury w roku 2009 i powrót do stanu poprzedniego
5.3. Definicja funkcji śledczej
5.4. Podmioty prywatne w postępowaniu przygotowawczym
5.4.1. Przykłady udziału czynnika prywatnego w wykonywaniu innych funkcji, tradycyjnie przynależnych państwu
5.4.2. Globalizacja
5.4.3. Konwergencja
5.4.4. Organy ścigania – kompetencje formalne
5.4.5. Podmioty prywatne – kompetencje merytoryczne
5.4.6. Specjalna kombinacja wiedzy, umiejętności i doświadczenia
5.5. Istota prywatyzacji funkcji śledczej państwa
5.5.1. Instytucja sędziego śledczego
5.5.2. Prokurator jako oskarżyciel publiczny
5.5.3. Niezależność prokuratury od Ministerstwa Sprawiedliwości
5.5.4. Rozszerzenie kręgu przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego
5.5.5. Równoprawny udział prywatnych podmiotów w postępowaniu przygotowawczym
5.5.6. Licencjonowanie i certyfikacja
5.5.7. Hierarchizacja w oparciu o licencjonowanie i certyfikację
5.5.8. Wyjątek od zasady – przestępstwa godzące w bezpieczeństwo państwowe
5.6. Reguły rynkowe i zasady etyki fundamentem reformy
5.6.1. Wolna konkurencja w rozumieniu współczesnym
5.6.2. Podmiot powierzający wykonywanie funkcji śledczej
5.6.3. Aspekt finansowy reformy
5.6.4. Możliwość współfinansowania przez pokrzywdzonego
5.6.5. Kodeks etyczny podmiotów prywatnych
5.7. Prywatyzacja funkcji śledczej państwa w nowym, kontradyktoryjnym procesie karnym
5.8. Koniec reformy procedury karnej – przywrócenie poprzedniego stanu prawnego

Rozdział 6. Podmioty predestynowane do wykonywania funkcji śledczej w postępowaniu przygotowawczym

6.1. Sprawiedliwość prywatna – nowy trend i powrót do źródeł
6.2. Legal compliance
6.3. Wewnętrzne dochodzenie korporacyjne (WDK)
6.4. Wykonywanie funkcji śledczej przez specjalistów compliance i wewnętrznego dochodzenia korporacyjnego
6.5. Przykładowe obszary funkcjonowania podmiotów compliance
6.6. Zestawienie podmiotów zajmujących się compliance na świecie w różnych sferach życia
6.6.1. Instytucje rządowe
6.6.2. Organizacje i stowarzyszenia
6.6.3. Podmioty komercyjne
6.6.4. Polskie podmioty compliance
6.6.5. Instytucje naukowe
6.6.6. Media
6.6.7. Inne

Zakończenie
Bibliografia

Wstęp

Celem niniejszej publikacji jest, po pierwsze, przedstawienie dowodów na istnienie na przestrzeni wieków – poczynając od czasów najdawniejszych, a na prawie współczesnym kończąc – w różnych systemach prawa, w tym w polskim, prywatnoprawnych elementów w procesie karnym. Po drugie, celem jej jest obrona tezy, że prywatnoprawne elementy w procesie karnym dobrze służą jego usprawnieniu i są konieczne dla realizacji podstawowych zasad porządku prawnego, w tym szczególnie zasady praworządności. W pracy zostanie omówione funkcjonowanie czynnika prywatnego w najdawniejszym prawie rzymskim oraz działanie oskarżenia w wyrastających z niego systemach prawa kręgu common law, a także w systemach prawa kontynentalnego.

Państwo obejmuje aktywnością na swoim terytorium całe życie społeczne, wykonując przy tym szereg funkcji, rozumianych jako całokształt jego działalności w określonym obszarze życia społecznego. Klasyfikatorzy wyróżniają różne funkcje państwa i nie istnieje jedna powszechnie obowiązująca ich klasyfikacja.

Wśród wielu na szczególne uwzględnienie zasługuje funkcja śledcza państwa, będąca ważnym, jednakże nie kluczowym, elementem funkcji wewnętrznej państwa. Co prawda, w prawie konstytucyjnym, ani w prawie w ogóle, funkcja śledcza państwa nie została zdefiniowana, jednakże funkcjonuje ona w powszechnym obrocie prawnym. Funkcja śledcza państwa to całokształt działalności państwa, będąca metodycznym dochodzeniem prawdy materialnej co do przestępstw popełnianych przez osoby lub grupy osób, a więc czynów zabronionych pod groźbą kary, opisanych w ustawie karnej tego państwa. W niniejszej pracy posługuję się pojęciem „funkcja śledcza państwa”, mając cały czas na względzie brak tej definicji, jednakże czynię to przez pryzmat powyższej konstatacji, odnosząc się szczegółowo do niej w rozdziale 5 pt. Postulat prywatyzacji funkcji śledczej państwa w obszarze przestępczości gospodarczej (podrozdz. 5.3), gdzie na potrzeby tej publikacji podjąłem próbę stworzenia definicji funkcji śledczej. Posługuję się tym pojęciem konsekwentnie w jej treści.

Przestępstwa można dzielić według różnych kryteriów, a jednym z nich jest ich związek z obszarem gospodarki. Dlatego też można wyróżnić przestępstwa gospodarcze, a wszystkie przestępstwa z tego obszaru nazwać zbiorczo przestępczością gospodarczą.

Zasadnicza teza niniejszej pracy mówi, że państwo ma monopol na wykonywanie funkcji śledczej w obszarze przestępczości gospodarczej, a powinna ona zostać w części sprywatyzowana, tak aby obok organów państwowych mogły ją również wykonywać w pewnym zakresie, ograniczonym tylko ochroną sfery podstawowych interesów państwa, podmioty prywatne.

Norweski kryminolog Nils Christie wprowadził pojęcie kradzieży konfliktu karnego stronom przez państwo. Zdaniem niektórych autorów poprzez realizację idei sprawiedliwości naprawczej dochodzi do zwrotu zawłaszczonego przez państwo, „ukradzionego” konfliktu. Zgodnie z koncepcją sprawiedliwości naprawczej, najogólniej rzecz ujmując, polityka karna ma być nastawiona na rozwiązanie konfliktu między ofiarą a sprawcą przestępstwa w taki sposób, aby sprawca usatysfakcjonował ofiarę swoim działaniem, rekompensującym jej wszystkie doznane krzywdy i szkody, w zamian za co będzie łagodniej traktowany. Koncepcja ta opiera się zatem na dwóch instytucjach: naprawieniu szkody przez sprawcę oraz na ugodzie. Pierwszoplanową zaś rolę odgrywa w tym względzie „(…) mediacja jako ta instytucja, która pozwala stronom konfliktu bezpiecznie, bowiem w obecności i przy pomocy trzeciej, neutralnej osoby, jaką jest mediator, dyskutować o spornych kwestiach oraz osiągnąć kompromis”.

Idąc tropem Nilsa Christie, stawiam tezę, że państwo ukradło stronie pokrzywdzonej konfliktu karnego funkcję śledczą. Teza ta niesie za sobą szereg implikacji o doniosłości teoretycznej i praktycznej szczególnie w obszarze przestępczości gospodarczej. Uważam, że państwo powinno zwrócić pokrzywdzonym tę funkcję, tak by byli oni gospodarzami swoich spraw i mogli wpływać wszędzie tam, gdzie pryncypia dominium państwa w obszarze przestępczości (szczególnie przestępczości gospodarczej) nie stoją temu na przeszkodzie, na los własny, na los sprawców przestępstw popełnionych na ich szkodę oraz na sam konflikt będący rezultatem ich pokrzywdzenia przestępstwem.

Zwrócenie funkcji śledczej stronie pokrzywdzonej konfliktu karnego (szczególnie w obszarze przestępczości gospodarczej) powinno służyć właściwemu stosowaniu sprawiedliwości naprawczej w każdym przypadku, w którym jej zastosowanie wchodzi w rachubę i nie narusza wspomnianych wyżej pryncypiów. Tam gdzie tylko to możliwe, celami nadrzędnymi wykonywania przez pokrzywdzonych – osoby prywatne – funkcji śledczej powinno być naprawienie szkody przez sprawców przestępstw i ugoda sprawców z pokrzywdzonymi. W obszarze przestępczości pospolitej należy przede wszystkim karać, choć również dążyć do naprawienia szkody oraz do ugody między stronami konfliktu karnego, którego zarzewiem stały się przestępstwa z tego obszaru. W obszarze przestępczości gospodarczej najważniejsze, i to z każdej perspektywy, w tym zarówno z perspektywy państwa, jak i pokrzywdzonego, jest naprawienie szkody i ugoda, umożliwiające przywrócenie stanu homeostazy w gospodarce. Karanie zaś winno mieć charakter akcesoryjny w stosunku do tych celów i wartości nadrzędnych.

Współcześnie w prawie polskim ściganie przestępstw leży w kompetencji organów państwa, brak jest natomiast możliwości ingerencji w to postępowanie w sposób donioślejszy osób prywatnych bądź też innych wyspecjalizowanych w tej dziedzinie podmiotów. Istnieje wprawdzie wąska kategoria przestępstw ściganych w trybie prywatnoskargowym, ale stworzono ją głównie po to, by organy ścigania nie zajmowały się sprawami błahymi, choć wysoce dolegliwymi dla pokrzywdzonych. Niestety, na chwilę obecną skuteczność działań organów ścigania, szczególnie w obszarze przestępczości gospodarczej, jest zdecydowanie niewystarczająca, zarówno z punktu widzenia oczekiwań społecznych, jak i z perspektywy należytego sprawowania przez nie funkcji represyjnej i prewencyjnej. Dlatego należy zastanowić się, czy aktywność ze strony podmiotów prywatnych, tych którym państwo winno zwrócić funkcję śledczą w największym możliwym zakresie, nie wpłynęłaby korzystnie na najszerzej rozumiany wymiar sprawiedliwości i ład społeczny w Polsce.

Niniejsza publikacja ma służyć testowi prawdziwości i słuszności postawionych wyżej tez, a także ich rozwinięciu teoretycznemu, tak by mogły stać się one zaczynem do wystąpienia wspomnianych wyżej implikacji praktycznych. Szersze zaangażowanie czynnika prywatnego w wykrywanie i ściganie przestępstw skutkowałoby, jak należy założyć preliminarnie, zwiększeniem skuteczności postępowania karnego. Oczywiście warunkiem niezbędnym byłoby stworzenie ram prawnych umożliwiających prawdziwie szerokie funkcjonowanie tego czynnika w tym postępowaniu.

Podział na prywatne i państwowe postrzegam jako dychotomiczny i rozłączny. Pewien podmiot, czynnik, element może być tylko prywatny lub tylko państwowy. Trzeciej możliwości nie ma. Organizacje społeczne są w istocie prywatne lub państwowe, w zależności od tego, kto powołał je do życia. Jeżeli organizacja społeczna jest powołana do życia przez podmioty prywatne i państwowe, decyduje to, które podmioty mają przewagę głosu w organach zarządzających tych organizacji. To tak jak z testem prywatności podmiotu gospodarczego początkowo państwowego, który państwo chce sprywatyzować. Prywatyzacja nastąpi, gdy udział kapitałowy podmiotu prywatnego lub podmiotów prywatnych w jego kapitale zakładowym przekroczy połowę.

Podział na państwowe i prywatne w ujęciu podmiotowym i przedmiotowym niesie ze sobą bardzo ciekawe implikacje, do których odnoszę się w treści kolejnych rozdziałów tej publikacji. Mianowicie problematyczne jest w wielu przypadkach, jak wykażę to w niniejszej pracy, ustalenie, czy podmiot jest prywatny czy państwowy.

Proponuję w tej publikacji spojrzenie na funkcjonowanie czynnika prywatnego w postępowaniu karnym – przygotowawczym przez pryzmat dwóch dalece różnych definicji pojęcia „czynnika prywatnego”, ukutych przeze mnie na jej potrzeby. Pierwsza z nich stanowi, że czynnikiem prywatnym jest każdy podmiot, osoba lub instytucja występująca na rzecz i w celu obrony interesów strony, którą reprezentuje lub wspiera w postępowaniu karnym. Druga określa zaś, że czynnikiem prywatnym w postępowaniu karnym jest każdy podmiot występujący w nim, osoba lub instytucja, niebędący państwowym organem ścigania przestępstw lub wymiaru sprawiedliwości. Rezultatem tego zabiegu powinno być objęcie ramami tejże pracy i naświetlenie z różnych pozycji, afirmatywnych i krytycznych, szerokiego kręgu wspomnianych wyżej podmiotów, mogących mieścić się w różnie definiowanym pojęciu „czynnika prywatnego”.

Odwołując się do podtytułu tej pracy, należy zauważyć, że koncepcja zwiększenia udziału czynnika prywatnego w wykonywaniu funkcji śledczej państwa w obszarze przestępczości gospodarczej, podobnie jak każda inna nowatorska inicjatywa, wywołuje wśród tych, którzy dotychczas się z nią zapoznali, obawy i kontrowersje. Jednak, mając w perspektywie stworzenie nowej jakości wykonywania funkcji śledczej w postępowaniu karnym, niewątpliwie warto podjąć stojące za nim wyzwania.

Stworzenie tej nowej jakości nie jest jednak celem samym w sobie i dla siebie. Powinna ona służyć skutecznemu usuwaniu patologii z polskiej gospodarki i jej funkcjonowaniu w stanie możliwie zbliżonym do homeostatycznego. Powinna ona też wkomponować się w polski system prawny i polski wymiar sprawiedliwości sensu largo (funkcjonowanie sądów powszechnych, sądów polubownych, mediacji, organów ścigania przestępstw, podmiotów świadczących pomoc prawną itd.), przy uwzględnieniu dokonanego na potrzeby tej publikacji podziału sprawiedliwości na sprawiedliwość państwową i sprawiedliwość prywatną. Podkreślenia wymaga podział sprawiedliwości, nie prawa. Dyferencjacja ta jest istotna. Wynika z niej w znacznym stopniu konkluzja zakończenia tej pracy.

W niniejszej pracy zastosowałem metodę historyczną polegającą na analizie prywatnoprywatnych elementów ścigania przestępstw w krajach prawa stanowionego w kontekście historycznym, począwszy od jurysdykcji w prawie rzymskim, przez okres średniowiecza, nowożytności, wieku XIX, XX, a kończąc na czasach współczesnych i jurysdykcjach kontynentalnych Europy Zachodniej. Kolejno posłużyłem się metodą statystyczną odnoszącą się do przedstawienia w formie tabel statystyk funkcjonowania współcześnie w Stanach Zjednoczonych Ameryki konstrukcji prawnej zwanej qui tam, która pozwala osobom prywatnym występować w postępowaniach sądowych za rząd amerykański albo w imieniu rządu oraz w imieniu własnym. W pracy tej wykorzystałem także metodę formalno‑dogmatyczną odnoszącą się do interpretacji norm prawa aktualnie obowiązującego, a także metodę porównawczą, opisując czynnik prywatny w postępowaniu karnym różnych jurysdykcji, w tym wszystkich istotnych jurysdykcji kręgu common law.

Przypisy:

1. Christie N., Conflicts as Property, British Journal of Criminology 1977, No 17, s. 1–15.

2. Por. Consedine J., Sprawiedliwość naprawcza. Przywrócenie ładu społecznego, Warszawa 2004, s. 204 i nast. Por. też zwłaszcza Zalewski W., Sprawiedliwość naprawcza – początek ewolucji polskiego prawa karnego, Gdańsk 2006.