Jungowski sens ekstrawersji – introwersji jako podstawowego wymiaru osobowości człowieka

Czesław S. Nosal

Politechnika Wrocławska
Instytut Organizacji i Zarządzania
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wrocław

Typ osobowości jako konfiguracja cech (wprowadzenie)

Odkrycie i opisanie przez Junga wymiaru ekstrawersja – introwersja bez wątpienia należy do doniosłych osiągnięć psychologii osobowości. Po blisko 85 latach badań wiadomo już na pewno, że wymiar ten ma podstawowy charakter w kontekście struktury wielu cech, odkrywanych później i analizowanych przez innych badaczy. Znaczenie ekstra- introwersji potwierdzają zarówno liczne rezultaty statystycznych analiz czynnikowych, jak też ich teoretyczne interpretacje. W tym zakresie badań największe są zasługi Eysencka (1970), który powiązał ekstra- introwersję z teorią Pawłowa i skonstruował wiele narzędzi diagnostycznych z tego zakresu.

Psychologowie są w dużym stopniu zgodni, że podstawowe cechy osobowości obejmuje tzw. wielka piątka, jako zbiór dwubiegunowych wymiarów. Wiedza z tego zakresu stała się swego rodzaju kanonem w analizie osobowości (por. Nosal, 1999; Oleś, 2003; Pervin, 2002). Zbiór ten zawiera następujące wymiary: ekstrawersja – introwersja, ugodowość – nieustępliwość, skrupulatność – chaotyczność, emocjonalna stabilność – labilność, otwartość – zamkniętość na doświadczenie.

Relatywna zgoda badaczy odnośnie tych cech podstawowych nie oznacza jednak ustania dyskusji o ich naturze, strukturze i regulacyjnym znaczeniu. Dyskutuje się zarówno o możliwości zredukowania wielkiej piątki do dwóch lub trzech wymiarów, jak też rozważa się poszerzenie listy podstawowych cech lub proponowania nowych rozwiązań (por. przegląd stanowisk w: Oleś, 2003; Pervin, 2002; Strelau, 1998; Zuckerman i in., 1993). Wśród idei porządkujących wiedzę o wymiarach osobowości szczególnie interesujące są te, w których nowoczesne analizy przebiegu procesów pobudzenia/hamowania neuronalnego i wzorców kontroli zachowania połączono z klasyczną myślą Pawłowa i Junga. Koncepcje taką proponuje i rozwija Robinson (2001), koncentrujący się na ekstra- introwersji i stabilności emocjonalnej (neurotyzmie). Podobnie też Becker (1999) uzasadnia model zredukowanej struktury cech osobowości, w obrębie którego te dwa wymiary są kluczowe w rozumieniu różnic w przebiegu kontroli zachowania.

Wśród podstawowych wymiarów osobowości niewątpliwe jest znaczenie ekstra- introwersji (E – I), wymiaru odkrytego i opisanego niegdyś przez Junga w Typach psychologicznych (1921; wyd. pol. 1997). Znaczenie wymiaru E – I potwierdzają zarówno analizy statystyczne, tj. wykrywane struktury czynnikowe, jak też sygnalizowane powyżej analizy Beckera i Robinsona, zmierzające do zredukowania wymiarów osobowości w celu określenia wymiarów „podstawowych”. Sądzę, że w kontekście tych prób redukcji listy cech warto powracać do klasycznych poglądów Junga, ponieważ analizował on sens wymiaru E – I w szerszym regulacyjnym ujęciu, wiążąc różnice w przebiegu regulacji z dwiema parami funkcji świadomości, tj. parą percepcja – intuicja i myślenie – uczucie.

Innymi słowy, Jung łączył wymiar E – I, jako charakterystykę ukierunkowania osobowości, z typem umysłowości (w wąskim sensie), czyli z kombinacją preferencji poznawczych człowieka. A jeszcze bardziej ogólnie można stwierdzić, że w ramach koncepcji Junga rozpatruje się interakcję energii z informacją we wspólnym układzie odniesienia, czyli w polu świadomości. Z natury rzeczy cztery podstawowe funkcje świadomości, warunkujące postać „informacji” przetwarzanej przez człowieka, niewątpliwie mają podstawowe znaczenie, jednakże bez „wektora energii” i związanego z nim ukierunkowania osobowości przetwarzanie nie może być zrealizowane.

Jung myślał o osobowości w typologicznym stylu jego epoki, a więc rozpatrywał typy psychologiczne jako konfiguracje określonych wymiarów osobowości i preferencji poznawczych (par funkcji świadomości). Ten styl myślenia, który był charakterystyczny dla klasycznej psychologii osobowości, nie należy wszakże do przeszłości. Nic więc dziwnego, że został ponownie „odkryty” przez współczesnych psychologów osobowości i temperamentu. Zwrócono bowiem uwagę, że teoria osobowości „rozbitej” na cechy nie daje odpowiedzi na pytanie o strukturę cech w postaci różnych typów osobowości lub typów temperamentu (por. Schnabel i in., 2002; Zawadzki, Strelau, 2003). Rozpatrywanie wyizolowanych cech osobowości z pewnością nie jest też korzystne w podejściu diagnostycznym zorientowanym na jednostkę, czyli na poznawanie osobowości per se. Teoretycy osobowości i temperamentu mogą sobie pozwolić na swego rodzaju luksus analizy osobowości w języku wyizolowanych cech, wymiarów, mechanizmów itp. Diagności praktycy nie mogą tego czynić bez narażania się na istotne błędy.

Podkreślając fundamentalny wkład Junga do rozwoju psychologii osobowości, trzeba też mieć na względzie pewne słabe strony jego teorii typów. Jung, koncentrując się na relacji między czterema funkcjami świadomości a wymiarem E – I, rozpatrywał rolę emocji i uczuć w mniej zróżnicowanej formie. Widać to wyraźnie w kontekście teorii Junga opisującej tzw. kompleksy. Ściśle biorąc, sieć związków pojęciowych – konotacji aktualizujących dany kompleks – stanowi zarazem ramę dookreślającą emocje i uczucia aktualizowane wewnątrz tego kompleksu. Innymi słowy, w ramach kompleksu emocje i uczucia są ściślej związane z konkretnymi epizodami życiowymi, a mniej z różnicami indywidualnymi. Znacznie później dopiero psychologowie osobowości odkryli rolę wymiaru stabilności – niestabilności emocjonalnej, biorąc pod uwagę różnice indywidualne w zakresie neurotyzmu (por. Eysenck, 1970; Strelau, 1998).

Regulacyjny sens wymiaru ekstrawersja – introwersja

W ścisłym, regulacyjnym sensie, poprzez wymiar E – I charakteryzowane są różnice indywidualne w poziomie, źródle i ukierunkowaniu energii osobowości, określając tym samym dominujący kierunek, czyli wektor libido (por. Jung, 1997; Jacobi, 1993; Dudek, 2002). Chodzi tu zatem o ukierunkowanie uogólnionej energii neuronalnej, oscylującej między światem wewnętrznym człowieka a jego światem zewnętrznym. Chociaż wiedza o mózgu była wówczas bardzo niewielka, Jung intuicyjnie wyczuwał, że mechanizmom funkcjonowania libido odpowiadają różne typy energetyczne osobowości. Dla Junga, sumaryczna energia libido ma dwie składowe, ponieważ jest wzbudzana przez bodźce otoczenia w kontekście energii „własnej” organizmu. Wedle tej koncepcji, wymiar E – I ściśle wiąże się z dwoma wzorcami dystrybucji energii.

Jung określa ten mechanizm mianem „centralnej rozdzielni” (por. Jacobi, 1993), od której zależą indywidualne wzorce rozkładu energii, tj. jej dominującego ukierunkowania na świat zewnętrzny lub wewnętrzny. W tych ramach teoretycznych definiuje się ekstrawersję i introwersję jako bieguny wyrażające przeciwstawne zwroty wektorów ukierunkowania energii neuronalnej, którą człowiek ma do dyspozycji i może przemiennie ukierunkowywać. Skądinąd wiadomo, że Jung nie przywiązywał zbytniej wagi do treści potrzeb jako czynników ukierunkowujących zachowanie. A zatem libido interpretował on w kategoriach ogólnych jako mechanizm energetyczny, „nadbudowany” nad potrzebami.

Ekstrawersja wyraża się stałym wyższym poziomem energii „własnej” i łatwiejszym wzbudzaniem dodatkowej energii przez otoczenie. Z tego względu ekstrawertycy są ludźmi o znacznie wyższym poziomie energii – życiowego wigoru – niż introwertycy. Dla ekstrawertyków znamienna jest nie tylko wyższa energia „własna”, ale także łatwość wzbudzania energii poprzez źródła zewnętrzne. Zauważmy, że wysoki lub niski poziom energii wyznacza też sposób jej skanalizowania (ukierunkowywania). Wysoki poziom energii determinuje konieczność jej skierowania na świat zewnętrzny, podczas gdy niski poziom energii prowadzi do „oszczędnego” gospodarowania nią i utrzymywania wewnątrz układu.

Innymi słowy, różnice między ludźmi w wymiarze E – I dotyczą biologicznie zdeterminowanych sposobów zorganizowania „centralnej rozdzielni” jako energetycznej podstawy osobowości. Ponadto różnice te obejmują również przeciwstawne wzorce sumowania się versus blokowania (hamowania) pobudzeń. W przypadku ekstrawertyków częściej działa mechanizm sumowania się energii własnej z tą, która jest wzbudzana przez otoczenie. U introwertyków częściej działa mechanizm hamowania pobudzeń, aby poziom energii własnej nie został gwałtownie przekroczony. Dla ekstrawertyków charakterystyczna jest strategia intensywnego wydatkowania i rozładowywania energii, podczas gdy introwertycy częściej posiłkują się strategią wydatkowania minimalnego, rozłożonego w czasie.

Interpretację mechanizmów dystrybucji energii w języku różnic w częstości ich występowania zawdzięczamy Jungowi. Jest to zarazem ogólniejsza zasada interpretacji cech osobowości, realistyczna w neuronalnym i psychologicznym sensie. Oznacza to, że różnice indywidualne w wymiarze E – I są de facto różnicami w częstości wykorzystywania obu wzorców dystrybucji energii. Zatem zarówno ekstrawertycy, jak i introwertycy mają do dyspozycji (in potentio) te same mechanizmy, lecz posiłkują się nimi z różnymi częstotliwościami.

Jung zwrócił też uwagę, że ekstrawersję cechuje przewaga pozytywnych emocji względem świata, zainteresowanie światem, intensywna aktywność (wigor) i optymizm (entuzjazm). Znamienny dla ekstrawertyka kierunek „na zewnątrz”, wyraża się jego towarzyskością, chęcią przebywania z ludźmi, uznawaniem kolektywnych norm i konwenansów.
Introwertyk postępuje całkowicie inaczej, jego zachowanie jest znacznie częściej zdominowane przez subiektywne (podmiotowe) odniesienia. Dominują u niego emocje negatywne, pesymistyczny nastrój, wyczekiwanie (pasywność), rezerwa i skłonność do wycofywania się. Wymaga pracy dobrze zorganizowanej, w cichym, znanym mu i nielicznym towarzystwie, ma trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych.

Powyższe ogólne opisy różnic w wymiarze E – I nie są wystarczające, ponieważ – jak wiadomo – Jung podjął również próbę znacznie bardziej szczegółowego opisu tych różnic w kontekście bardziej podstawowych różnic w typach umysłowości (preferencji poznawczych). Należy podkreślać, jak nieustannie czynił to Jung, że w ramach pojęcia typu, i odpowiadającej mu realności psychologicznej (neurosystemu), dochodzi do zintegrowania mechanizmów wzbudzania energii z preferencjami poznawczymi.

Ciekawy problem związany z relacją wymiaru E – I do preferencji poznawczych wiąże się z hipotezą sformułowaną niegdyś przez Hansa Eysencka (por. Madsen, 1980, s. 655), wedle której myślenie racjonalne koreluje z dominacją introwersji, natomiast myślenie intuicyjne z dominacją ekstrawersji. Moje badania nie potwierdziły tej hipotezy (por. Nosal, 1992). Sądzę, że znacznie bliższy prawdy jest pogląd wynikający z teorii Junga. Eysenck zbytnio zawęził sens pojęcia „intuicja”, nie istnieje bowiem tylko jedna forma myślenia intuicyjnego jako indywidualnej dyspozycji. Warto podjąć szersze badania nad związkiem osobowości z rodzajem intuicji, stylem działania i myślenia.

Wymiar E – I w zachowaniu

W celach diagnostycznych bieguny E – I, podobnie jak i inne wymiary osobowości, mogą być opisywane różnymi skalami przymiotnikowymi. Opisy przymiotnikowe stanowią dobry sposób prostego zorientowania się w charakterystycznych aspektach zachowań i ocen różniących ekstrawertyków od introwertyków. Dla ilustracji wybrałem określenia „prototypowe” (pozytywne i negatywne) pochodzące z badań Johna (1990, tab. 3.2., s. 80). Liczby i znaki przy przymiotnikach informują o ich korelacji z określonymi biegunami wymiaru; im wyższa wartość liczbowa, tym silniejszy związek z danym biegunem. Jeśli znak jest pozytywny, to dany przymiotnik koreluje z biegunem E, jeśli zaś znak ten jest negatywny, to cecha koreluje z biegunem I. Wartość korelacji może się zmieniać w przedziale od –1,0 do +1,0.

EKSTRAWERSJA            INTROWERSJA
.85, gadatliwy                - .83, spokojny
.83, stanowczy               - .80, powściągliwy
.82, aktywny                  - .75, nieśmiały
.82, energiczny              - .71, milczący
.79, dominujący            - .67, wycofujący się
.73, entuzjastyczny       - .66, osamotniony
.68, towarzyski

Powyższe listy przymiotników, pochodzące z badań empirycznych, dobrze ilustrują skrajności możliwych zachowań charakterystycznych dla ekstrawertyków i introwertyków. U pierwszych z nich dominuje wigor i towarzyskość, u drugich zaś powściągliwość i spokój. Zrozumiałe jest, że te dwa odmienne wzorce nie są jednakowo korzystne w różnych warunkach dotyczących pracy, swobodnie spędzanego czasu, życia towarzyskiego itp. Nasunąć się może pytanie, co się dzieje, gdy warunki pracy, wykonywane zadania lub role społeczne nie są zgodne z „typem energetycznym” człowieka? Jest to pytanie o cenę adaptacji. Koszty psychologiczne adaptacji w warunkach działań niezgodnych z indywidualnymi wzorcami energetycznymi będą tym większe, im większy będzie zakres niezgodności i czas trwania psychologicznego dyskomfortu.

Zachowanie ekstrawertyka i introwertyka różni się istotnie standardami regulacji i rodzajem wykorzystywanych ocen. Pierwszy z nich preferuje regulację opartą na próbach i błędach, czyli bezpośrednim działaniu. Jest to styl działania spontanicznego, w którym dominują oceny ex post i dość wysoki poziom podejmowanego ryzyka. Introwertyk preferuje styl ex ante, czyli myślowego „wyprzedzania” rzeczywistości, ostrożnego analizowania możliwości, formułowania środków zabezpieczających działanie przed niepowodzeniem.

Analizując różnice indywidualne w odkrytym i uzasadnionym przez Junga wymiarze E – I, warto sformułować kilka uwag w duchu tak modnej ostatnio psychologii ewolucyjnej. Nawiasem mówiąc, Jung, podobnie jak Freud, to bez wątpienia prekursorzy tej dziedziny wiedzy, co słusznie podkreślają niektórzy psychologowie ewolucyjni, np. Wright (2004), rozpatrujący wkład Freuda, czy Robinson (1996), porównujący idee Freuda i Junga z biologicznym stylem myślenia Pawłowa. Jaką ogólniejszą funkcję adaptacyjną przypisywać można rozkładowi różnic indywidualnych reprezentowanemu przez wymiar E – I?

Odpowiedź jest dość prosta. Każda z części rozkładu tych różnic, tj. introwersja, centrowersja i ekstrawersja, wiąże się z odmiennym ukierunkowaniem ludzkich zachowań w stosunku do wymagań otoczenia. Nie chodzi tu bynajmniej tylko o wąsko rozumiane ukierunkowanie „energii osobowości”, lecz o warunkowane przez nią obszary ludzkiej aktywności. Z wielu badań wiadomo, że ekstrawertycy są bardziej zorientowani na świat społeczny i relacje interpersonalne. Z kolei zaś introwertycy są bardziej zorientowani na świat idei. Te dominujące ukierunkowania są rzecz jasna istotnie modyfikowane przez warunki kulturowe i standardy związane z ocenami skuteczności działania.

Baczyński Witold – ks. Witold Baczyński, ur. 1973, dr teologii Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu od 2003 na podstawie pracy „Człowiek jako istota dramatyczna w ujęciu ks. Józefa Tischnera”, pisanej pod kierunkiem ks. bp. Ignacego Deca. Obecnie kapłan Diecezji Świdnickiej; prowadzi zajęcia ze wstępu do filozofii i historii filozofii w Świdnickiej Sekcji PWT.

Bohajedyn Tomasz – ur. w 1974 r. w Bieczu. Rysownik i grafik, absolwent Wydziału Historii na UJ w Krakowie. Redaktor w Krakowskim Oddziale Wydawnictwa Ossolineum. Autor rysunków i grafik, a także krótkich impresji literackich. Publikował w kilkunastu pismach kulturalno-naukowych, m.in.: Akancie, Aspektach Filozoficzno-Prozatorskich, Kresach, Kartkach, Lewą Nogą, Poezji Dzisiaj i Ricie Baum.

Chłopek Maciej – historyk, doktorant w Zakładzie Historii Najnowszej Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach. Jego zainteresowania skupiają się wokół świadomości i wyobrażeń społecznych Polaków po 1945 roku.

Chaczyk Marek – od ponad 20 lat zajmuje się rysunkiem, grafiką prasową i książkową; od 10 lat także autor tekstów. Jego prace były publikowane w wielu czasopismach (ok. 200 tytułów) krajowych i zagranicznych. Twórczość swoją prezentował na 15 wystawach indywidualnych i kilkudziesięciu zbiorowych w kraju i za granicą. W 1999 roku otrzymał stypendium twórcze Ministerstwa Kultury i Sztuki.

Cywińska-Dziekońska Marta – dr, romanistka, autorka kilku zbiorów poezji i prozy, wystaw-rekwizytorni oraz performances inspirowanych kulturą celtycką; tłumaczka literatury francuskojęzycznej, felietonistka, krytyk literacki. Pisze i publikuje przede wszystkim w języku francuskim.

Dudek Zenon Waldemar – psychiatra, zajmuje się psychoterapią indywidualną i psychoedukacją, psychologią osobowości i psychologią kultury; autor artykułów, opracowań i książek z zakresu psychologii głębi, szczególnie jungowskiej, oraz psychoterapii (m.in. Psychologia integralna Junga, Jungowska psychologia marzeń sennych, Podstawy psychologii Junga). Redaktor i wydawca ALBO albo – Problemy psychologii i kultury.

Dudek-Dürer Andrzej – kompozytor i muzyk, performer, artysta sztuki mediów, mieszka i pracuje we Wrocławiu. Zajmuje się performance, muzyką, instalacją, wideo, grafiką, malarstwem, fotografią, rzeźbą, environment, budową instrumentów metafizycznych, działalnością metafizyczno-telepatyczną, antypoezją oraz innymi formami realizacji, wypowiedzi. Prezentował swoje prace i działania artystyczne na wielu wystawach, festiwalach i sympozjach w kraju i za granicą, m.in. w The Art Institute w Chicago, Academy of Art College w San Francisco, Conservatorio National de Musica w Mexico City, School of Art Otago Polytechnic w Dunedin – Nowa Zelandia, The City Art Institute w Sydney, Berkeley University w Berkeley, Centrum Sztuki Współczesnej w Warszawie. http://adudurer.art.pl

Figielski Krzysztof – studiował na Wydziale grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; dyplom w 1982 roku w pracowniach plakatu prof. M. Urbańca i malarstwa prof. T. Pągowskiej. Zajmuje się rysunkiem, ilustracją, grafiką wydawniczą. Wystawia w kraju i za granicą. Publikuje prace w pismach literackich i artystycznych.

Harciarek Mirosław – dr psychologii, psychoterapeuta, hipnoterapeuta, przewodniczący Grupy Roboczej Hipnoterapii Sekcji Naukowej Psychoterapii przy Polskim Towarzystwie Psychiatrycznym w Krakowie. Adiunkt na Wydziale Zarządzania Politechniki Częstochowskiej w Katedrze Zarządzania Personelem. Zajmuje się psychoterapią, hipnozą, funkcją efektów następczych w procesach psychicznych oraz holograficzną koncepcją pracy mózgu.

Hunia Fryderyk – absolwent Wydziału Malarstwa ASP w Krakowie. Studiował także filozofię na UJ. Publikuje w Znaku, Nomosie, Twórczości, Czasie Kultury. Mieszka w Tyńcu k. Krakowa.

Machut-Mendecka Ewa – absolwentka arabistyki na Uniwersytecie Warszawskim, pasjonuje się literaturą i językiem świata arabskiego. Interesuje się kulturą, problematyką społeczną i etnologiczną obszarów muzułmańskich oraz religią islamu. Autorka wielu artykułów i książek. Napisała m.in.: Współczesny dramat egipski (1984), Główne kierunki rozwojowe dramaturgii arabskiej (1992), The Art of Arabic Drama. A Study in Typology (1997), Studies in Arabic Theatre and Literature (2000), Archetypy islamu (2004). W przygotowaniu książka Świat tradycji arabskiej. Jest profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Warszawskiego oraz Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej. Członek redakcji ALBO albo. Problemy psychologii i kultury.

Nosal Czesław S. – profesor psychologii. Studia ukończył na Uniwersytecie w Poznaniu (1966). Pracuje na Politechnice Wrocławskiej – kieruje Zakładem Psychologii Zarządzania. Członek Komitetu Nauk Psychologicznych PAN. Jego główny wątek badawczy stanowią procesy umysłowe, modele ogólne i różnice indywidualne, typy umysłu itp. Ważniejsze książki: Psychologiczne modele umysłu (1990), Diagnoza typów umysłu (1992), Umysł menedżera (1993), Psychologia decyzji kadrowych (1999).

Olchanowski Tomasz – dr nauk humanistycznych, adiunkt w Zakładzie Psychoanalizy i Myśli Humanistycznej Uniwersytetu w Białymstoku. Zainteresowania Autora koncentrują się na zagadnieniach historii kultury i rozwoju cywilizacji, ze szczególnym uwzględnieniem ewolucji psychicznej człowieka, źródłach filozofii, problematyce przemiany duchowej. Autor książek: Jungowska interpretacja mitu ojca w prozie Brunona Schulza (2001), Psychologia pychy (2003), Duchowość a narcyzm (2006), kilkudziesięciu artykułów z omawianego zakresu.

Pajor Kazimierz – studiował teologię w Wyższym Seminarium Duchownym w Tarnowie i na Papieskim Wydziale Teologicznym w Poznaniu; napisał rozprawę doktorską nt. „Rola archetypu w analitycznej psychologii C.G. Junga”. Autor książki Psychologia archetypów Junga (ENETEIA 2004). Publikuje artykuły w języku polskim i niemieckim dotyczące teologii i psychologii głębi. Mieszka w Niemczech.

Piotrowski Tadeusz – artysta malarz. Studia na ASP w Warszawie. Dyplom w pracowni prof. Ludwika Maciąga w 1981 r. Wystawy w kraju i za granicą.

Skuza Piotr – urodzony w 1967 roku w Warszawie, jest absolwentem Wydziału Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, który ukończył w 1997 r. z tytułem magistra filozofii, specjalizując się w etyce. Pracę magisterską pisał pod kierunkiem ks. prof. dr hab. Tadeusza Stycznia na temat: „Problematyka szacunku dla samego siebie w świetle »Teorii sprawiedliwości« Johna Rawlsa”. Obecnie uczestniczy w seminariach doktoranckich Zakładu Pedagogiki Ogólnej Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego, prowadzonych pod kierunkiem prof. dr hab. Ewy Rodziewicz. W centrum jego zainteresowań jest problematyka przeżywania znaczenia własnej podmiotowości oraz poszukiwanie inspiracji pedagogicznych w myśli C.G. Junga. Jest nauczycielem języka angielskiego w Zespole Szkół Budowlanych w Gdyni.

Wyleżałek Joanna – doktor nauk humanistycznych, socjolog i pedagog; absolwentka Wydziału Pedagogiki i Psychologii oraz Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Uczestniczka kursów psychosyntezy organizowanych przez Stowarzyszenie „Edukacja dla Przyszłości” oraz Instytut Psychosyntezy w Warszawie. Pracując z młodzieżą trudną, zwróciła uwagę na rolę osobowości wychowawcy w procesie resocjalizacji, prowadząc jednocześnie obserwacje związane z możliwościami wzrostu ludzkiej świadomości i wpływem indywidualnej psychosyntezy na zmiany zachodzące w otoczeniu.